________________
સૂત્ર-૬
શ્રી તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૩
આકારની અને લોકના આકારની લગભગ સમાનતા છે. લોકાનુભાવ અનાદિ પારિણામિક ભાવ છે.
૬૭
આ જ આચાર્ય ભગવંતે અન્ય પ્રકરણમાં કહ્યું છે કે- “આ પ્રમાણે જીવ અને અજીવ (ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય, આકાશાસ્તિકાય, પુદ્ગલાસ્તિકાય અને કાળ) એ દ્રવ્ય છે. આ છ દ્રવ્યો લોક છે, અર્થાત્ જેટલા ક્ષેત્રમાં આ છ દ્રવ્યો રહેલાં છે તેટલા ક્ષેત્રની લોક સંજ્ઞા છે. લોકનો આકાર (વૈશાવસ્થાન:) બે પગ પહોળા કરીને અને બંને હાથ બંને બાજુએ કેડ ઉપર રાખીને ઊભા રહેલા પુરુષ જેવો છે. “(પ્રશમરતિ૨૧૦)” લોકપુરુષમાં અધોલોક ઊંધા મૂકેલા શકોરાના આકારે છે. તિર્થંગ્લોક થાળીના આકારે છે. ઊર્ધ્વલોક સીધા મૂકેલા શકોરાની ઉપર ઊંધુ શકોરું મૂકતા જેવો આકાર થાય તેવા આકારે છે.” (પ્રશમરતિ-૨૧૧)
આથી જ ભાષ્યકાર કહે છે- અધોલોક ગાયની ડોક સમાન છે. અધોલોક ઉપર સંક્ષિપ્ત છે, નીચે નીચે વિશાળ થતો જાય છે. (આથી સર્વથી નીચેનો લોક) કંઇક અધિક સાત રાજ પ્રમાણ છે.
આના સમર્થન માટે કહે છે- પહેલાં આ કહ્યું જ છે કે “સાત પૃથ્વીઓ નીચે નીચે અધિક અધિક પહોળી છે. (તેથી) (ચત્તા કરેલા) છત્રની નીચે રહેલા (ચત્તા મોટા) છત્રના જેવો તેમનો આકાર છે.” (૩-૧-સૂત્રનું ભાષ્ય)
તા યથોક્તા: એટલે નીચેની ભૂમિઓ ગાયના ડોકના જેવી આકારવાળી છે. એ પ્રમાણે તિર્યઞ્લોક ઝલ્લી જેવા આકારવાળો છે, અર્થાત્ જેનું તળ સમાન છે એવા વાજિંત્રવિશેષ(=ખંજરી)ના જેવી આકૃતિવાળો છે. તિર્થંગ્લોક અઢારસો યોજન ઊંચો છે. એ પ્રમાણે ઊર્ધ્વલોક મૃદંગના આકારે છે. મૃદંગ(=મુરજ) વાજિંત્રવિશેષ જ છે. આ વાજિંત્ર (ઉપરનીચે સાંકડું હોય) મધ્યમાં પહોળું હોય. ઊર્ધ્વલોક એના જેવા આકારવાળો છે. કેમકે બ્રહ્મલોકના સ્થાને પહોળો (ઉ૫૨-નીચે સાંકડો)
૧. વૈશાખ સંસ્થાન એ ધનુર્ધારીઓનું એક પ્રકારનું આસન છે. તેમાં ધનુર્ધારીઓ બંને પગ વચ્ચે અંતર રાખીને ઊભા રહે છે.
