________________
૬૪ શ્રી તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૩
સૂત્ર-૬ पृथुतराश्छत्रातिच्छत्रसंस्थिता इति ता यथोक्ताः । तिर्यग्लोको झल्लाकृतिः । उर्ध्वलोको मृदङ्गाकृतिरिति । तत्र तिर्यग्लोकप्रसिद्ध्यर्थमिदमाकृतिमात्रमुच्यते
ભાષ્યાવતરણિતાર્થ– પ્રશ્ન– આપે “લોકાકાશમાં અવગાહ(=સ્થાન) છે એમ (અ.૫ સૂ.૧૨ માં) કહ્યું છે તથા સઘળા કર્મોનો ક્ષય થતાં આત્મા તુરત ઉપર લોકાંત સુધી જાય છે” એમ (અ.૧૦ સૂ.૫ માં) કહ્યું છે. તેથી લોક કેવો છે અથવા કેટલા પ્રકારનો છે અથવા લોક કેવી રીતે રહેલો છે?
ઉત્તર– લોક પંચાસ્તિકાયના સમુદાયરૂપ છે. તે અસ્તિકાયોને સ્વરૂપથી, પ્રકારથી અને લક્ષણથી કહ્યા છે અને (અ.૫ સૂ.૧૨ અને અ.૧૦ સૂપ વગેરેમાં) કહેવાશે. તે લોક ક્ષેત્રના વિભાગથી અધોલોક, તિથ્થલોક અને ઊર્ધ્વલોક એમ ત્રણ પ્રકારનો છે. ધર્માસ્તિકાય અને અધર્માસ્તિકાય એ બે લોકવ્યવસ્થાના( મર્યાદાના) કારણ છે. તે બેના અવગાહ વિશેષથી અને લોકાનુભાવના નિયમથી લોક સારી રીતે રહેલા વજની આકૃતિ જેવો છે. અધોલોક ગાયની અડધી ડોકના જેવી આકૃતિવાળો છે. (અ.૩ સૂ.૧ માં) આ કહી દીધું છે કે સાત પૃથ્વીઓ નીચે નીચે અધિક પહોળી છે અને છત્રાતિછત્ર જેવા આકારવાળી છે. તેથી તે પૃથ્વીઓ જેવી કહી છે તેવી છે, અર્થાત્ ગાયની અડધી ડોક જેવી આકૃતિવાળો અધોલોક છે. તિચ્છલોક ઝલ્લરી જેવી આકૃતિવાળો છે. ઊર્ધ્વલોક મૃદંગ(નગારા) જેવી આકૃતિવાળો છે. તેમાં તિર્યકૃતતિથ્થા)લોકના બોધ માટે સંક્ષેપથી આ આકાર કહેવાય છે–
टीकावतरणिका- सूत्रान्तरसम्बन्धार्थमाह-'अत्राहे'त्यादि, 'उक्तं भवता लोकाकाशेऽवगाह'इति (५-१२) पञ्चमेऽध्याये, तथा दशमे 'तदनन्तरमूर्ध्वं गच्छन्त्यालोकान्ता'दित्युक्तं (१०-५), तत्रलोकः स्वरूपेण, कतिविधो वा अधोलोकादिभेदेन, किंसंस्थितो वाऽऽकृतिमधिकृत्येति ।
अत्रोच्यते- पञ्चास्तिकायसमुदायो लोकः, धर्मादयोऽस्तिकाया इति, ते चास्तिकाया धर्मादिकाः स्वतत्त्वतः स्वरूपतः विधानतो भेदतः
