________________
સૂત્ર-૨
શ્રી તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૩
ટીકાર્થ– સમુદિત અર્થ સ્પષ્ટ છે. અવયવાર્થને તો ભાષ્યકાર “તાણું ઇત્યાદિથી કહે છે. જેનું સ્વરૂપ પૂર્વે કહ્યું છે તે રત્નપ્રભા આદિ દરેક પૃથ્વીઓમાં (પોતાની જાડાઇમાંથી) ઉપર નીચેના એક-એક હજાર યોજન છોડીને મધ્યભાગમાં નરકો=નરકાવાસો છે. આ નિયમ છઠ્ઠી નરક સુધી છે. હવે મનુષ્યલોકમાં પ્રસિદ્ધ અને ભયાનક દષ્ટાંતોથી નરકાવાસોનું પ્રતિપાદન કરતા ભાષ્યકાર કહે છે. તે આ પ્રમાણેભાષ્યમાં જણાવેલ ઉષ્ટ્રિકા વગેરે પાત્ર(=વાસણ)વિશેષ છે. આ નરકાવાસો છૂટા છૂટા હોય છે. શ્રેણિગત નરકાવાસો ગોળ, ત્રિકોણ અને ચોરસ એમ ત્રણ પ્રકારના આકારવાળા હોય છે.
સીમન્તોપાત્તા=સીમંતક(=રત્નપ્રભા નરકના પહેલા પ્રતરના મધ્યભાગે રહેલ) નરકાવાસથી આરંભી છઠ્ઠી નરક સુધી સામાન્યથી (ઉક્ત રીતે) બે પ્રકારના નરકાવાસો હોય છે. અહીં જ કેટલાક નરકાવાસોને નામથી જ “રવ:” ઈત્યાદિથી કહે છે- રૌરવ, અશ્રુત, રૌદ્ર, હાહારવ, ઘાતન, તાપન, શોચન, કન્દન, વિલપન, છેદન, ભેદન, ખટાખટ કાલપિંજર ઇત્યાદિ અશુભ નામવાળા નરકાવાસો છે. તદુપરાંત લોકમાં જેટલા વ્યાધિ, આક્રોશ અને શપથનાં નામો છે તેટલા અશુભ નામવાળા છે. સાતમી નરકમૃથ્વીમાં તો કાળથી પ્રારંભી અપ્રતિષ્ઠાન સુધીના પાંચ નરકાવાસો છે. તેમાં પૂર્વમાં કાળ, પશ્ચિમમાં મહાકાળ, દક્ષિણમાં રૌરવ, ઉત્તરમાં મહારૌરવ અને મધ્યમાં અપ્રતિષ્ઠાન ઇંદ્રક નરકાવાસ છે.
પ્રતર-નરકાવાસોની સંખ્યા પહેલી રત્નપ્રભા પૃથ્વીમાં ઘરના ઉપરના ભાગમાં આવેલા નળિયા સમાન-પ્રતિરો ૧૩ છે. બાકીની પૃથ્વીઓમાં અનુક્રમે બે-બે ન્યૂન છે એટલે ૧૧, ૯, ૭, ૫, ૩, ૧ હોય છે. કહ્યું છે કે, “સાત નરક પૃથ્વીઓમાં અનુક્રમે ૧૩, ૧૧, ૯, ૭, ૫, ૩, ૧ પ્રતરો છે. પ્રત્યેક પૃથ્વીના મધ્યભાગે ઇન્દ્રક નરકાવાસો છે. તેમાં “રત્નપ્રભા પૃથ્વીના પહેલા પ્રતરના મધ્યભાગે સીમંતક નામનો ઇંદ્રક નરકાવાસ છે. સાતમી
