________________
શ્રી તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૩
स्तनवश्चेति ॥ तदेवं खरपृथिवी पङ्कप्रतिष्ठा, पङ्को घनोदधिवलयप्रतिष्ठो, घनोदधिवलयं घनवातवलयप्रतिष्ठं, घनवातवलयं तनुवातवलयप्रतिष्ठं, ततो महातमोभूतमाकाशम् । सर्वं चैतत्पृथिव्यादि तनुवातवलयान्तमाकाशप्रतिष्ठम् । आकाशं त्वात्मप्रतिष्ठम् । उक्तमवगाहनमाकाशस्येति । तदनेन क्रमेण लोकानुभावसंनिविष्टा असङ्ख्येययोजनकोटीकोट्यो विस्तृताः सप्त भूमयो रत्नप्रभाद्याः ॥
सप्तग्रहणं नियमार्थं, रत्नप्रभाद्या मा भूवन्नेकशो ह्यनियतसङ्ख्या इति । किं चान्यत् । अधः सप्तैवेत्यवधार्यते । ऊर्ध्वं त्वेकैवेति वक्ष्यते ॥ अपि च तन्त्रान्तरीया असङ्ख्येयेषु लोकधातुष्वसङ्ख्याः पृथिवीप्रस्तारा इत्यध्यवसिताः । तत्प्रतिषेधार्थं च सप्तग्रहणमिति ॥
४
सूत्र - १
सर्वाश्चैता अधोऽधः पृथुतराः छत्रातिच्छत्रसंस्थिताः । घर्मा वंशा शैलाञ्जनारिष्टा माघव्या माघवीति चासां नामधेयानि यथासङ्ख्यमेव भवन्ति । रत्नप्रभा घनभावेनाशीतं योजनशतसहस्रम् शेषां द्वात्रिंशदष्टाविंशतिविंशत्यष्टादशषोडशाष्टाधिकमिति । सर्वे घनोदधयो विंशतियोजनसहस्राणि । घनवाततनुवातास्त्वसङ्ख्येयानि, अधोऽधस्तु घनतरा विशेषेणेति ॥३ - १॥
भाष्यार्थ - रत्नप्रभा, शर्डरायला, वालुअला, पंडया, धूमप्रला, તમઃપ્રભા, મહાતમઃપ્રભા આ સાત ભૂમિઓ છે અને પ્રત્યેક ભૂમિ ઘનામ્બુ, વાત અને આકાશના આધારે રહેલી છે તથા ક્રમશઃ એક એકની નીચે આવેલી છે અને ક્રમશઃ વધારે વધારે પહોળી છે. રત્નપ્રભાની નીચે શર્કરાપ્રભા, શર્કરાપ્રભાની નીચે વાલુકાપ્રભા છે એ પ્રમાણે બીજી ભૂમિઓ પણ જાણવી. અમ્બુ, વાત અને આકાશના આધારે રહેલી છે એ પ્રમાણે કહેવાથી અર્થ સિદ્ધ થઇ જાય છે. છતાં ઘનામ્બુ એ સ્થળે ઘન શબ્દનું ગ્રહણ કરાય છે તેનાથી આ અર્થ જણાય છે કે પૃથ્વીની નીચે ઘન ०४ अम्बु ( = पाएगी) छे. वात (वायु) तो धन भने तनु खेम से प्रारे છે. આ પ્રમાણે ખર પૃથ્વી પંકના આધારે રહેલી છે. પંક ઘનોદધિવલયના
