________________
સૂત્ર-૧૩ શ્રી તત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૩
૧૪૧ न कदाचिदस्मात्परतो जन्मतः संहरणतो वा चारणविद्याधरद्धिप्राप्ता अपि मनुष्या भूतपूर्वा भवन्ति भविष्यन्ति च । अन्यत्र समुद्घातोपपाताभ्याम् । अत एव च मानुषोत्तर इत्युच्यते ।
तदेवमर्वाग्मानुषोत्तरस्यार्धतृतीया द्वीपा: समुद्रद्वयं पञ्च मन्दराः पञ्चत्रिंशत्क्षेत्राणि त्रिंशद्वर्षधरपर्वताः पञ्च देवकुरवः पञ्चोत्तराः कुरवः शतं षष्ट्यधिकं चक्रवर्तिविजयानां द्वे शते पञ्चपञ्चाशदधिके जनपदानाમારી પા: પશ્ચાવિતિ રૂ-શરૂા.
ભાષ્યાર્થ– મેરુ પર્વત આદિનો અને ઇષકાર પર્વતોની સંખ્યા સંબંધી નિયમ ધાતકીખંડમાં જે છે તે જ પુષ્કરાર્ધમાં જાણવો. ત્યાર બાદ માનુષોત્તર પર્વત ચારે બાજુ મનુષ્યલોકને ઘેરીને રહેલો છે અને શુભનગરના કિલ્લા જેવો ગોળ છે અને પુષ્કરવરદ્વીપના અર્ધા ભાગમાં રહેલો છે અને સુવર્ણમય છે. ૧૭૨૧ યોજન ઊંચો છે. ૪૩૦' યોજના અને ૧ ગાઉ નીચે પૃથ્વીતળમાં ઊંડો છે. નીચે ૧૦૨૨ યોજન પહોળો છે. મધ્યમાં ૭૨૩ યોજન પહોળો છે અને ઉપર ૪૨૪ યોજન પહોળો છે.
માનુષોત્તર પર્વત પછી જન્મથી કે સંકરણથી અથવા ચારણમુનિઓ વિદ્યાધરો અને ઋદ્ધિને પ્રાપ્ત થયેલા પણ મનુષ્યો ક્યારેય ભૂતકાળમાં થયા નથી અને ભવિષ્યમાં થશે પણ નહિ. સમુદ્દાત અને ઉપપાતથી માનુષોત્તર પર્વત પછી મનુષ્યો હોઈ શકે છે. આથી જ આ પર્વત માનુષોત્તર એમ કહેવાય છે.
આ પ્રમાણે માનુષોત્તર પર્વતની પહેલા અઢીદ્વીપો, બે સમુદ્રો, પાંચ મેરુ પર્વતો, ૩૫ ક્ષેત્રો, ૩૦ વર્ષધર પર્વતો, ૫ દેવકુરુ, ૫ ઉત્તરકુરુ, ૧૬૦ ચક્રવર્તી વિજયો, ૨૫૫ આર્ય દેશો, પ૬ અંતર્લીપો રહેલા છે.(૩-૧૩)
टीका- पुष्करद्वीपः कालोदकसमुद्रपरिक्षेपी षोडशलक्षाविष्कम्भस्तस्यार्द्धमारात्तनमष्टौ योजनलक्षास्तस्मिन् पुष्करा॰, जम्बूद्वीपवद्विधिर्द्रष्टव्यः, ૧. ત્રિશ અને વિશનો શબ્દાર્થ ત્રીશમો અને વસમો થાય પણ અહીં પદાર્થની દૃષ્ટિએ
ભાષ્યકારને ત્રીશ અને વિશ એવો અર્થ અભિપ્રેત છે.
