________________
શ્રી તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૩ - સૂત્ર-૯ કોઇ ત્રિકોણ કે ચોરસ ન સમજી લે એ માટે વૃત્ત શબ્દનો ઉલ્લેખ છે. (જબૂદ્વીપ પ્રતરવૃત્ત ગોળ જ છે.)
કાંચનાલ એટલે સુવર્ણપાત્ર. તેમાં નાભિ એટલે ચંદ્ર. જંબૂદ્વીપ સુવર્ણપાત્રમાં રહેલા ચંદ્રની જેવો ગોળ છે.
અઘો ઘરતિતમવાદ: જંબૂઢીપ નીચે (જ્યાં અધોગ્રામ છે ત્યાં) પૃથ્વીમાં (૧ હજાર યોજન) અવગાહીને રહ્યો છે. (s) વિશિષ્ટ પ્રમાણવાળો વિભાગ તે કાંડ.
મેરુની ત્રણ લોકમાં સ્પર્શના ત્રિતોવિતમૂર્તિ મેરુ પર્વત ત્રણે લોકને સ્પર્શતો હોવાથી ત્રણ લોકમાં વહેંચાયેલો છે. તે આ પ્રમાણે- મેરુ પર્વત ૧ લાખ યોજન ઊંચો છે. તેમાં ૧૦૦ યોજન અપોલોકમાં, ૧,૮૦૦ યોજન તિર્યશ્લોકમાં, ૯૮, ૧૦૦ યોજન ઊર્ધ્વલોકમાં છે. સમભૂતલ પૃથ્વીથી ૯૦૦ યોજન નીચે અને ૯00 યોજન ઉપર એમ ૧૮૦૦ યોજન તિર્યશ્લોક છે. મેરુ સમભૂતલાપૃથ્વીથી ૧000 યોજન નીચે હોવાથી અધોલોકમાં ૧૦૦ યોજન થાય. નીચેના બાકીના ૯૦૦ યોજન તિર્યશ્લોકમાં ગણાય. ઉપરના ૯00 યોજન ઉમેરતાં ૧,૮00 યોજન તિર્યશ્લોકમાં થાય. ઉપરના બાકીના ૯૮,૧00 યોજન ઊર્ધ્વલોકમાં ગણાય.) "પ્રતિક્રાન્તિ એટલે વિસ્તાર.
આ મેરુ પર્વત બધા સ્થળે સરખા પ્રમાણથી વધેલો નથી. કિંતુ પ્રદેશ હાનિથી વધેલો છે. આ વિષયને ભાષ્યકાર “રત્નમનસાગ્યા” ઇત્યાદિથી કહે છે- નંદનવન અને સૌમનસવન એ બેની મધ્યમાં દર ૧૧ હજાર યોજને ૧ હજાર યોજન પહોળાઈ ઘટે છે. અહીં પહોળાઈની તેવી હાનિ ગ્રહણ કરવી કે જે જેવી હાનિથી ગણિતશાસ્ત્રમાં વિરોધ ન આવે તે રીતે સર્વસ્થળે १. तावती चासौ प्रतिक्रान्तिश्च तावत्प्रतिकान्तिः विस्तारः । पञ्चयोजनशतप्रमाण एव, तावत्प्रतिक्रान्त्या વિસ્તૃતમેવંઝાળ વિસ્તૃત મત્યર્થ: (સિ.ગ.ટી.) તાવ થી પૂર્વે જેટલું કહ્યું હોય તેટલું ગ્રહણ કરાય. પૂર્વે પશયોનનાતાજારા એમ કહ્યું છે. માટે તાવત્ એટલે ૫૦૦ યોજન.
