________________
સૂત્ર-૯
શ્રી તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૩ યથોક્ત વિસ્તાર થાય. અહીં ગણિતમાં નિપુણ પુરુષો જ પ્રમાણ છે.
મેરુ પર્વત સુવર્ણપાત્રની નાભિમાન મેરુ પણ ગોળ છે. (મેરુપર્વત ૧ લાખ યોજન પ્રમાણ છે તેમાં) એક હજાર યોજન નીચે ભૂમિતળમાં રહેલો છે, અને (સમતલભૂમિથી) ૯૯ હજાર યોજન ઊંચો છે. સમતલભૂમિમાં દશ હજાર યોજન પહોળો છે અને ઉપર (શિખરના ભાગે) એક હજાર યોજના પહોળો છે. મેરુ પર્વતના ત્રણ કાંડ છે. મેરુ પર્વત ત્રણ લોકમાં વિભક્ત સ્વરૂપવાળો છે, અર્થાત્ ત્રણે લોકમાં વહેંચાયેલો છે અને ભદ્રશાલ, નંદન, સૌમનસ, પાંડુક એ ચાર વનોથી પરિવરેલો છે.
મેરુના ત્રણ કાંડ– તેમાં પ્રથમ કાંડ એક હજાર યોજન પ્રમાણવાળો છે અને શુદ્ધ પૃથ્વી, પથ્થર, વજ, કાંકરાની બહુલતાવાળો છે. બીજો કાંડ ૬૩ હજાર યોજન પ્રમાણવાળો અને રૂપું, સોનું, એકરત્ન, સ્ફટિકરત્નની બહુલતાવાળો છે. ત્રીજો કાંડ ૩૬ હજાર યોજનાનો અને સુવર્ણની બહુલતાવાળો છે.
ચૂલા– મેરુની ચૂલિકા વૈડૂર્યરત્નની બહુલતાવાળી અને ચાલીસ યોજન ઊંચી છે. તે ચૂલિકા મૂળમાં બાર યોજન, મધ્યમાં ૮ યોજન અને ઉપર ચાર યોજન વિખંભવાળી છે.
ચાર વન– મેરુના મૂળમાં વલયાકારે વીંટળાયેલું ભદ્રશાલ વન છે. ભદ્રશાલ વનથી પ00 યોજન ઊંચે ચઢતાં ચોતરફ ૫૦૦ યોજના વિસ્તારવાળું નંદનવન છે. ત્યાંથી ૬૨,૫00 યોજન ઉપર જતાં ચોતરફ ૫૦૦યોજન વિસ્તારવાળું સૌમનસ વન છે. ત્યાંથી ૩૬ હજાર યોજન ઉપર જતાં ચોતરફ ૪૯૪યોજન વિસ્તારવાળું પાંડકવન છે. નંદન અને સૌમનસ એ બે વનની મધ્યમાં દર ૧૧ હજાર યોજન ગયા પછી વિખંભમાં પ્રદેશોની હાનિ થાય છે, અર્થાત્ દર ૧૧ હજાર યોજને વિખંભ ઘટતો જાય છે. ૧. અહીં ગણિતમાં નિપુણ પુરુષો જ પ્રમાણ છે એમ કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે- “નંદનવન
અને સૌમનસવન એ બેની મધ્યમાં દર ૧૧ હજાર યોજને ૧ હજાર યોજન પહોળાઈ ઘટે છે” એવું ભાષ્યકારનું કથન અન્ય જંબૂદ્વીપ પ્રજ્ઞપ્તિ આદિ શાસ્ત્રોની સાથે સંગત થતું નથી. આ વિષયમાં વિશેષ રસ ધરાવતા જિજ્ઞાસુએ આ અંગે વિશેષ સ્પષ્ટતા પ્રતમાં આપેલી ટીપ્પણમાંથી અને આ સૂત્રની શ્રી સિદ્ધસેન ગણિ કૃત ટીકામાંથી જાણી લેવી.
