________________
સૂત્ર-૯
૭૫
શ્રી તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૩ ટીકાર્થ– આ સૂત્ર પણ પ્રાયઃ જણાયેલા અર્થવાળું જ છે. ફક્ત આટલો વિશેષ છે–
નામ =મે જેની નાભિમાં છે તે મેરુનાભિ કહેવાય છે. પ્રશ્ન–બહુવ્રીહિમાં બંને પદસમાન વિભક્તિમાં હોય છે. જ્યારે અહીં એક પદ સપ્તમી વિભક્તિમાં છે અને એક પદ પ્રથમ વિભક્તિમાં છે. આમ કેમ?
ઉત્તર- વ્યધિકરણ (જેમાં બંને પદ સમાન ન હોય તેવાં) બહુવ્રીહિ સમાસ પણ થાય છે. અહીં વ્યધિકરણ બહુવ્રીહિથી અર્થને જણાવનાર હોવાથી ખેત: શબ્દની જેમ સમાસ છે. [3 Id: Mવ यस्यासौ कण्ठेकालो महादेवः]
મેરુનાભિ શબ્દનો અર્થ અન્ય વાક્યથી કહે છે- અથવા મેરુ જેની નાભિ છે તે મેરુનાભિ. નાભિ શબ્દ મધ્ય અર્થને કહેનારો છે આથી કહે છે- “મેરુ એની મધ્યમાં છે” એવો અર્થ છે.
જેબૂદ્વીપ સર્વ દ્વીપ-સમુદ્રોની મધ્યમાં હોવા છતાં (બંગડીના આકારે) ગોળ નથી, કિંતુ પ્રતરવૃત્ત(=થાળી જેવો ગોળ) છે. આથી કહે છેકુંભારચક્રની જેમ પ્રતરવૃત્ત છે એવો અર્થ છે. સૂત્રમાં વૃત્તશબ્દનો ઉલ્લેખ નિયમ માટે છે. ગોળ જ છે.
પૂર્વપક્ષ– બીજા દ્વીપ-સમુદ્રો બંગડીના આકારે સ્વીકાર્યા હોવાથી (પ્રત્તરવૃત્ત) ગોળ જ છે એવો નિયમ નથી રહેતો.
ઉત્તરપક્ષ– વત્તયાકૃતિક રૂત્યાદિ, ચોરસ અને ત્રિકોણ વસ્તુને પણ વલયાકાર વસ્તુથી પરિક્ષેપ(=વીંટળાવવું) હોઈ શકે છે. એથી જંબૂદીપને
नैकादशसहस्राणि हानिरिति साधैकपञ्चाशत्सहस्रा एकादशभागेन एकाशीत्यधिकानि षट्चत्वारिंशत् शतानि नव चैकादशभागा हीनाः, ततः सौमनसे बाह्यविष्कम्भः द्विसप्तत्यधिकद्विचत्वारिंशच्छतानि अष्ट चैकादशभागाः, अभ्यन्तरविष्कम्भस्त्वस्य दशशत्या हीनः, तत एकादशसहस्रा यावद्धानेरभावात् पञ्चविंशतिसहस्र एकादशभागेन अष्टभागाधिकद्वासप्तत्यधिकद्वाविंशतिशतपाते पण्डकवने सहस्रमेवावशिष्यते इति नन्दनसौमनसयोरन्तर्बहिर्विष्कम्भश्च यथोक्तमान एव सूत्रेष्वधीतः श्रीमज्जम्बूद्वीपवृत्त्यादिषु, यच्चात्र गणितज्ञाः प्रमाणमिति सूरिवाक्यं तत्तु नन्दनसौमनसाभ्यामेकादशैकादशसहस्राण्यारुह्य प्रदेशपरिहाणिविष्कम्भस्येति भाष्यकारवचसोऽन्यत्र संवादानुपलम्भादिति ।
