________________
વ્યાપારને તજી તેની વિરતિ કરી શકતો નથી. આ અવિરત સમ્યગદષ્ટિ જીવ છે; કેાઈ કેઈ વાર ક્ષાયિકસમકતી જીવ પણ આવો હોય છે. વીર્યવાન જીવ હિતઅહિત, સારસાર, હેયશેયઉપાદેય સમજી તેમાં શ્રદ્ધા કરી અવિરતિનો ત્યાગ શરૂ કરે છે. આવો ત્યાગ બે રીતે થઈ શકે છેઃ (૧) દેશતઃ વિરત બનીને અને (૨) સર્વતઃ વિરત બનીને. સર્વવિરત બન્યા પછી જીવને પ્રમાદ અને કષાય એ બેનો ત્યાગ કરવાનો રહે છે; જીવ સતત જાગૃતિપૂર્વક અવિરતિ, પ્રમાદ અને કષાય વગેરેનો ત્યાગ કરતો રહે તો અંતે માત્ર એકજ અંતમુહૂર્તમાં એ સર્વેને ત્યાગ કરી શકે છે. અવિરતિ, પ્રમાદ અને કષાય સરી પડતાં જીવના મેહનીય કર્મને ક્ષય થઈ જાય છે અને શુકલ ધ્યાનનો બીજો પાયો ધ્યાનમાં ધ્યાતાં અંતમુહૂર્તમાં તેના જ્ઞાનાવરણ, દર્શનાવરણ અને અંતરાય એમ ચાર ઘાતકર્મનો ક્ષય થતાં તેને કેવલજ્ઞાન અને કેવલદર્શન પ્રાપ્ત થાય છે. આ રીતે જીવન્મુક્ત બન્યા પછી અંતે શુકલધ્યાનનો ત્રીજે પાયો ધ્યાતાં મન આદિના બાદયોગોપ્રવૃત્તિને નિરોધ કર્યો પછી સૂક્ષ્મ યુગોનો પણ નિરોધ–કરવાનો હોય છે. અંતે સૂક્ષ્મ કાયયોગને નિરોધ શરૂ કરતાં શુકલધ્યાનનો ચોથો પાયો ધ્યાતાં શૈલેશીકરણ દશા અનુભવતા તે સૂક્ષ્મ કાયયોગને પણ નિરોધ થતાં છવ નિજના શુદ્ધ સ્વરૂપે એકજ સમયમાં સિદ્ધિપદને પામે છે. - આમ જીવને તેની શુદ્ધ દશા–મેક્ષ એ સાધ્ય છે; જ્યારે જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્ર એ તેનાં સાધન છે, કે જેનાં સર્વાગી વિકાસમાંજ મુક્તિ છે. આ વસ્તુ યથાસ્થિત સમજવા. સારૂ ગુણસ્થાનને વિષય આ “જીવ તત્ત્વ વિચારમાં સમજાવવા પ્રયત્ન કર્યો છે.
સાત તત્વના આટલા સંક્ષિપ્ત વિવરણ પછી આપણે હવે પ્રથમના જીવતત્ત્વનો વિચાર કરીએ. જીવનું લક્ષણ :
પ્રાણુ ધારણ કરનાર અને ઉપયોગલક્ષણયુક્ત એ છવ છે. ૧ જુઓ તસ્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અ. ૨ સ. ૮
