________________
પ્રાણું:--
પ્રાણુ બે પ્રકારના છે; ૧. દ્રવ્ય અને ૨. ભાવ. દ્રવ્યપ્રાણઃ
દ્રવ્યપ્રાણુ દશ છે. ૧ સ્પર્શનેન્દ્રિય, ૨ કાયબળ, ૩ શ્વાસશ્વાસ, ૪ આયુષ્ય, ૫ રસનેન્દ્રિય, ૬ વચનબળ, ૭ ધ્રાણેન્દ્રિય, ૮ ચક્ષુરિન્દ્રિય, કે શ્રોત્રેન્દ્રિય અને ૧૦ મન.
સંસારી ગણાતા એકેન્દ્રિય જીવને પહેલા ચાર, દિદન્દ્રિય (બે ઇન્દ્રિય) જીવને પહેલા છ, ત્રિઇન્દ્રિય (તે ઇન્દ્રિય) જીવને પહેલા સાત, ચતુરિન્દ્રિય (ચરિન્દ્રિય) જીવને પહેલા આઠ, અસંજ્ઞી પંચેન્દ્રિય (પંચેન્દ્રિ) જીવને પહેલા નવ અને સંજ્ઞી પંચેન્દ્રિય જીવને દશેય એ પ્રમાણે સંસારી જીવને દ્રવ્યપ્રાણુ હોય છે. ભાવપ્રાણ:--
ભાવપ્રાણ ત્રણ છે. ૧ દર્શન, ૨ જ્ઞાન અને 8 ચારિત્ર. આ ઉપરાંત તપ અને વીર્ય એ બેને વધારાના ભાવપ્રાણ કહી શકાય.
સિદ્ધ છવને અનંત દર્શન, અનંત જ્ઞાન, અનંત ચારિત્ર આદિ ભાવપ્રાણ હોય છે; કેવલી એવા જીવનમુક્તપણે સંસારમાં વિચરતા જીવને ઉપરોક્ત ભાવપ્રાણુ ઉપરાંત પ્રથમ દર્શાવ્યા એ દશદ્રવ્યપ્રાણ પણ હોય છે.
બાકીના સંસારી જીવને પોતપોતાની યોગ્યતા અનુસાર ઉપર દર્શાવ્યા અનુસાર ચારથી દશ સુધીના દ્રવ્યપ્રાણ અને જૂનાધિક પ્રમાણમાં અવ્યક્ત યા વ્યક્ત દર્શન, જ્ઞાન, ચારિત્ર આદિ ભાવ પ્રાણુ પણ હોય છે. ઉપયોગ - | પ્રવૃત્તિમાં એકાગ્રતા, તર્લીનતા, એકતાનતા, જાગૃતિ, જયણું આદિ ઉપયોગ શબ્દના પર્યાય શબ્દ છે. ઉપયોગ એ જીવના ચેતન ગુણનું દ્યોતક લક્ષણ છે. ૧ જુઓ જીવવિચાર પ્રકરણ ગા. ૪૨, ૪૩
