________________
ઉત્પત્તિ ક્ષેત્ર ઉપરાંત અન્ય ક્ષેત્રમાં પણ કાયમ રહેતું એવું અનુગામિક અવધિજ્ઞાન છે. ઉત્પત્તિ ક્ષેત્ર પૂરતું મર્યાદિત એવું અનનુગામિક અવધિજ્ઞાન છે. ઉત્પત્તિ સમયે અલ્પ યા અલ્પવિષયક હેવા છતાં જીવની અધ્યવસાય વિશુદ્ધિ વધતી રહેતાં વિષય અને પર્યાય એ બન્નેમાં વિકાસ પામતું રહેતું એવું વર્ધમાન અવધિજ્ઞાન છે. ઉત્પત્તિ સમયે અધિક યા અધિક વિષયક હેવા છતાં જીવની અધ્યવસાય વિશુદ્ધિ ઘટતી રહેતાં વિષય અને પર્યાય એ બંનેમાં ઘટતું રહેતું એવું હીયમાન અવધિજ્ઞાન છે. ઉત્પત્તિ પછી જીવન પર્વત, કેળવજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ પર્યત અથવા બીજા જન્મમાં કેવલજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ પર્યત કાયમ રહેવાવાળું એવું અવસ્થિત અવધિજ્ઞાન છે. અવધિજ્ઞાન થાય, ચાલ્યું જાય, થાય એ રીતે હેતું અનવસ્થિત અવધિજ્ઞાન છે
અવધિજ્ઞાનનું જઘન્ય ક્ષેત્ર અંગુલને અસંખ્યાતમો ભાગ અને ઉત્કૃષ્ટ ક્ષેત્ર સમસ્ત લેક છે. ચારે ગતિના સંજ્ઞી જીવ અવધિજ્ઞાનના અધિકારી છે. અવધિજ્ઞાન વિષય માત્ર રૂપી દ્રવ્ય અને તેના પરિમિત પર્યાય એ પ્રમાણે છે. મતિ અને શ્રત એ બે જ્ઞાન કરતાં અવધિજ્ઞાન આત્મપ્રત્યક્ષ હાઈ સ્પષ્ટતર, સૂક્ષ્મતર અને વિશુદ્ધતર હોય છે. મનઃ પર્યાય જ્ઞાન
સંસી છવના મનના વિચારની આકૃતિઓના આત્મસાક્ષાતકાર દ્વારા વિષય યા દ્રવ્ય જણાવનાર મન:પર્યાયજ્ઞાન છે. તેના બે પ્રકાર (૧) ઋજુમતિ અને (૨) વિપુલમતિ. ૧
વિપુલમતિ મન ૫ર્યાયજ્ઞાન ઋજુમતિ મનઃ પર્યાયજ્ઞાન કરતાં વિશુદ્ધતર, સૂતર, સ્કુટતર હોય છે. આ ઉપરાંત જુમતિ પ્રતિ૧ જુઓ તવાથધિગમ સૂત્ર અ૦૧ સૂ૦૨૪, ૨૫
