________________
૧૦૦
પાતો (આવીને અલોપ પામનારૂં) છે જ્યારે વિપુલમતિ અપ્રતિપાતી (આવીને કેવલજ્ઞાન પ્રાપ્ત થતાં સુધી રહેનારું) છે. બાજુમતિ સામાન્યત: અને વિપુલમતિ વિશેષતઃ વિષય, દ્રવ્ય અને તેના મર્યાદિત પર્યાય જાણી શકે છે.૧
મન:પર્યાયજ્ઞાન અવધિજ્ઞાન કરતાં વિશુદ્ધતર, સૂક્ષ્મતર, અને ફુટતર હોય છે. મન:પર્યાયજ્ઞાનનું ક્ષેત્ર મનુષ્યલક (માત્ર અઢીપ)” પૂરતું મર્યાદિત છે; કારણ કે સંસી છવ ત્યાંથી આગળ હેતા નથી. મન:પર્યાયજ્ઞાન આવા સંજ્ઞી જીવના મનના ભાવો આત્મપ્રત્યક્ષ કરી શકે છે અને તેના દ્વારા ચિંતવેલ દ્રવ્ય વા વિષયને પણ જાણી શકે છે. સમ્યગદ્રષ્ટિ એવો સંયત મનુષ્ય એ એકજ માત્ર મન:પર્યાય જ્ઞાનને અધિકારી છે. મન:પર્યાયજ્ઞાનને વિષય અવધિજ્ઞાનના વિષથના અનંતમાં ભાગને છે, અને દરેકનાં પરિમિત પર્યાય પૂરતું છે. અધ્યવસાયની શુદ્ધિરૂપ મન પર્યાયજ્ઞાનાવરણના ક્ષપશરામથી મન:પર્યાયજ્ઞાન થાય છે.?
કેવલજ્ઞાન:
સર્વ દ્રવ્ય અને દરેક દ્રવ્યના સર્વ પર્યાય આત્મપ્રત્યક્ષ જાણવા તે કેવલજ્ઞાન છે. કેવલજ્ઞાનાવરણના ક્ષયથી કેવલજ્ઞાન થાય છે, હાથમાં રહેલ આમલાની માફક કેવલજ્ઞાની ચરાચર વિશ્વના સર્વ દ્રવ્ય અને એ દરેકના સર્વપર્યય જાણે છે. ૩
જીવને એકી સમયે હેઈ શક્તાં જ્ઞાન: - ઉપરોકત પાંચ જ્ઞાનમાંના ચાર સુધીના જ્ઞાન જીવને એકી સમયે હેઈ શકે છે. જીવને એકજ જ્ઞાન હોય ત્યારે તે કેવલજ્ઞાનજ ૧ જુઓ તસ્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અ. ૧ સ-૨૪, ૨૫
છે અ૦ ૧ સુ-૨૬ ( ૩ ) , અ. ૧ સુ-૩૦
» અ ૧ સૂ-૩૧
