________________
ઉપરોકત કરેલ અંતિમ નિર્ણય સ્મરણમાં ધારી રાખવે તે ધારણા છે; પાંચ ઈન્દ્રિય અને મન એ છ દ્વારા અવગ્રહ, ઈહા, અપાય કરેલ વિષય યા દ્રવ્ય અંગે તે હોવાથી તેના છ પ્રકાર છે
ઉપર નિર્દેશ કર્યા અનુસાર ૪ વ્યંજન અવગ્રહ, ૬ અર્થવગ્રહ, ૬ દહા, ૬ અવય અને ૬ ધારણા એ પ્રકારે મતિજ્ઞાનના ૨૮ પ્રકાર થાય છે.
મતિજ્ઞાન મેળવતાં પહેલી પ્રવૃત્તિ ઈન્દ્રિયથી શરૂ થાય છે; તેમાં પ્રાપ્યકારી ઈન્દ્રિયને દ્રવ્ય યા વિષય સાથે સીધો સંબંધ થાય છે ત્યારે અવ્યકતતમ અવ્યકતતર જ્ઞાનરૂપે વ્યંજન અવગ્રહ થાય છે. આ વ્યંજન અવગ્રહને પુષ્ટ બનાવતો એ અર્થાવગ્રહ છે; આ ઉપરાંત અપ્રાપ્યકારી ઇન્દ્રિયના યોગ્ય સન્નિધાનથી સીધો અર્થીવગ્રહ પણ થાય છે. ત્યાર પછી મનની પ્રવૃત્તિ શરૂ થતાં ઈહા, અપાય અને ધારણામાં તેનો અંત આવે છે; ઈહા, અપાય અને ધારણું એ દરેક વ્યંજન અવગ્રહ અને અર્થાવગ્રહ ઉપર અવલંબતા હોવાથી એ દરેક પણ સર્વ ઇન્દ્રિય અને મન એ છ દ્વારા થતા ગણાય છે.
ઉપર જણાવેલ મતિજ્ઞાનના ૨૮ ભેદમાંના દરેક ભેદના બહુ, અ૫, બહુવિધ, અલ્પવિધ, ક્ષિપ્ર. અક્ષિણ, નિશ્ચિત, અનિશ્ચિત, સંદિગ્ધ, અસંદિગ્ધ, ધ્રુવ અને અધ્રુવ એ બાર પ્રકાર હોઈ શકે છે.? આ રીતે ૨૮ ને ૧૨ વડે ગુણતાં ૨૮૪૧=૩૩૬ ભેદ મતિજ્ઞાનના થાય છે.
અનેક દ્રવ્ય યા વિષય એ બહુ, એક દ્રવ્ય યા વિષય એ અ૯૫; દ્રવ્ય યા વિષયના અનેક પ્રકાર એ બહુવિધ, દ્રવ્ય યા વિષયનો એક પ્રકાર એ અપવિધ, જલ્દી પ્રાપ્ત થઈ શકતું એ ક્ષિપ્ર, વિલંબથી પ્રાપ્ત થઈ શકતું એ અક્ષિપ્ર; હેતુ યા લિંગદ્વારા નિર્ણિત એ નિશ્રિત, હેતુ યા લિંગદ્વારા અનિર્ણિત એ અનિશ્રિત; સંશયુક્ત
૧ જુઓ તસ્વાર્થાધિગમ અ. ૧ સૂ૦૧૬
