________________
એ સંદિગ્ધ, સંશય વિનાનું એ અસંદિગ્ધ; અવશ્ય ભાવિ એ ધ્રુવ અને કદાચિતભાવિ એ અધ્રુવ આ બાર ભેદમાંના બહુ, અલ્પ, બહુ વિધ અને અલ્પવિધ એ ચાર દ્રવ્ય યા વિષયની વિવિધતા પર અવલંબે છે; જ્યારે બાકીના આઠ જીવના મતિજ્ઞાનવરણ કર્મના ક્ષય પશમ પર અવલંબે છે.
મતિ, મૃતિ, સંસા, ચિંતા અભિનિબોધ આદિ મતિજ્ઞાનનો પર્યાય શબ્દ છે. ૧ મતિ એ વર્તમાનકાલવિષયક જ્ઞાન છે. પૂર્વે અનુભવેલ દ્રવ્ય યા વિષયનું સ્મરણ એ સ્મૃતિ છે; તે અનુભવમાં ભૂતકાલીન હોવા છતાં પ્રવૃત્તિમાં વર્તમાનકાલીન છે. પૂર્વે અનુભવેલ અને વર્તમાનમાં અનુભવાતા દ્રવ્ય યા વિષયનું અનુસંધાન એ સંજ્ઞા અથવા પ્રત્યભિજ્ઞાન છે. દ્રવ્ય યા વિષય અંગે ભાવિ વિચારણું એ ચિંતા છે; તે ભવિષ્યકાલીન દેખાવા છતાં પ્રવૃત્તિમાં વર્તમાનકાલીન છે. ઉપરના ચાર શબ્દના સમાન અર્થમાં વપરાતે સામાન્ય શબ્દ “અભિનિબોધ’ છે. આમ શબ્દાર્થમાં વિષય, દ્રવ્ય અને નિમિત્ત ભેદ દેખાવા છતાં એ દરેક પ્રવૃત્તિમાં તે વર્તમાનકાલીન છે; અને તે ઉપરાંત એ દરેક પ્રકારે થતા જ્ઞાનનું સામાન્ય એવું કારણ મતિજ્ઞાનાવરણ કર્મને ક્ષયપરામ છે તે કારણે એ દરેક મતિજ્ઞાનમાં ગણાય છે.
મતિજ્ઞાન માત્ર વર્તમાનકાલીન છે અને તે ઉપરાંત શોલેખ વિનાનું અર્થત શબ્દમાં ઉતાર્યા વિનાનું છે; તેનો વિષય સર્વદ્રવ્ય અને દરેક દ્રવ્યના મર્યાદિત પર્યાય એ પ્રમાણે છે.૧ શ્રુતજ્ઞાન:
મતિજ્ઞાનને શબ્દમાં ઉતારતાં તે મતિજ્ઞાન મટી જાય છે અને શ્રુતજ્ઞાન બને છે; આ કારણે કૃતજ્ઞાન મતિપૂર્વક અને શ લ્લેખ ૧ જુઓ તસ્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અ૦૨ સૂર
