________________
વિચિકિત્સા, (૫) શોક અને (૬) ધર્મ એ પણ સંજ્ઞા ગણાય છે. વેદનયના ઉદયે સુખ અને દુઃખ; મેહનીયના ઉદયે મોહ; દર્શનમોહના ઉદયે વિચિકિત્સા, મેહનીયના ઉદયે શેક અને દર્શનમોહના ઉપશમ, મોપશમ અને ક્ષય એ ત્રણમાંના કેઈપણ એકના કારણે ધર્મ સંજ્ઞા જીવને હોય છે.
બીજી રીતે સંજ્ઞા ત્રણ પ્રકારની છે(૧) હેતુવાદિકી, (૨) દીર્ઘકાલિકી અને (૩) દષ્ટિવાદિકી. મિથાદષ્ટિ જીવને હેતુવાદિકી સંજ્ઞા હોય છે, તે કારણે તે જીવ પિતાના ઇષ્ટ હેતુ અર્થે પ્રયત્નશીલ બને છે. અવિરત સમ્યગદષ્ટિ જીવને દીર્ઘકાલિકી સંતા હોય છે તે કારણે તે સંસારબંધનના કારણે વિચારી શકે છે, પરંતુ વીર્યના અભાવે તથા પ્રકારે તેનો અમલ કરી શકતો નથી. દેશવિરત, સર્વવિરત, અને અપ્રમત્ત આદિ આગળ વધેલ છવને દષ્ટિવાટિકી સંજ્ઞા હોય છે, તે કારણે તે દરેક સંસારબંધન તોડવા પ્રયત્નશીલ બનેલા છે.
સિદ્ધ જીવને સંતા હોતી નથી; બાકીના દરેક સંસારી જીવને સંજ્ઞા હેાય છે. જીવનાં દેહમાન :
જીવના શરીરની ઉંચાઈ અથવા લંબાઈ એ તેનું દેહમાન છે. કેટલાંક જલચર અને ઉર પરિસર્પ એવા છેવનું દેહમાન લંબાઈમાં અને બાકીના છાનું દેહમાન ઉંચાઈમાં ગણાય છે.
દેહમાનના ત્રણ પ્રકાર છે:- (૧) જઘન્ય, (૨) મધ્યમ અને . (૩) ઉત્કૃષ્ટ. જઘન્ય એ ઓછામાં ઓછું, ઉત્કૃષ્ટ એ વધારેમાં વધારે
અને મધ્યમ એ જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટ એ બે વચ્ચેનાં દેહમાન છે. | સર્વે સંસારી જીવનું જધન્ય દેહમાન અંગુલના અસંખ્યાતમાં ભાગનું હોય છે, અને તે તેને નવીન ઉત્પત્તિસ્થાને આહારપર્યાપ્તિના સમયે હોય છે.
