________________
૧૦૬૦
બત્રીશીના સથવારે-કલ્યાણની પગથારે-૮ ચિત્તને અસર (વિક્ષેપ) કરી શકતા નથી. પ્રસન્નચન્દ્રરાજર્ષિએ પુત્રરાજ્ય વગેરેને પ્રાધાન્ય આપ્યું એટલે ચિત્તમાં તોફાનો ચાલુ થઈ ગયા ને શુભધ્યાનમાંથી દુર્ગાનમાં ચઢી ગયા... પણ પછી પાછી અપ્રાધાન્યદષ્ટિ આવી એટલે તોફાનો શમવા લાગ્યા. ચિત્ત સ્થિર થવા લાગ્યું... ને ક્ષપકશ્રેણિ સુધી પહોંચી ગયા.
તે તે પદાર્થના બાહ્ય રૂપ-રસ-ગંધ.. વગેરેના ઉપયોગની અપેક્ષાએ એના ઉત્પાદાદિ અંગેનો ઉપયોગ સૂક્ષ્મ છે, માટે સૂમમોસમન્વિતમ્ એમ અહીં કહ્યું છે. યોગવિંશિકામાં “ધ્યાન'ના સ્થાને “આધ્યાન” શબ્દ છે તે જાણવું.
અહીં “પ્રશસ્ત એવા એક (જિનપ્રતિમાદિ) પદાર્થ અંગેનો ઉપયોગ” આવો અર્થ ન સમજવો. પણ “કોઈપણ પદાર્થ અંગેનો પ્રશસ્ત ઉપયોગ” એવો અર્થ જાણવો. જેથી તણખલા અંગેના પણ ઉત્પાદાદિવિષયક સૂક્ષ્મ સ્થિર ઉપયોગનો ધ્યાનમાં સમાવેશ થઈ જાય.
ધ્યાનયોગને સાનુબંધ બનાવવો હોય તો ખેદ, ઉદ્વેગ, ભ્રમ, ઉત્થાન, લેપ, આસંગ, અન્યમુદ્ અને ગૂ... ચિત્તના આ આઠ દોષોને વર્જવા જોઈએ. શ્લોકની છંદરચનાને વાંધો ન આવે એ માટે પ્રસ્તુત બત્રીશી ગ્રન્થમાં આ દોષોનો આ ક્રમે ઉલ્લેખ છે. બાકી જે ક્રમે આ દોષો દૂર થાય છે એ ક્રમ “ખેદ, ઉદ્વેગ, લેપ, ઉત્થાન, ભ્રાન્તિ, અન્યમુદ્ર, રુગુ અને આસંગ... આ પ્રમાણે છે. ષોડશકગ્રન્થમાં આ જ ક્રમે આ દોષો કહ્યા છે. એટલે આપણે પણ આ જ ક્રમે આ દોષોનો વિચાર કરીશું.
(૧) ખેદ એટલે થાકેલાપણું. જેમ લાંબો માર્ગ કાપીને મનુષ્ય થાકી જાય, અને હવે આગળ ચાલવા માટે ઉત્સાહી ન રહે, તેમ પૂર્વ ક્રિયાની પ્રવૃત્તિથી થાક લાગતા પછીની ક્રિયામાં પ્રવૃત્તિ કરવાને
