________________
બત્રીશી-૧૮, લેખાંક-૯૭
૧૦૬૧ આત્મામાં ઉત્સાહ ન હોય, ખેદ હોય, ખિન્નતા હોય. આ ખેદમાં પડેલું ચિત્ત પછીની ક્રિયામાં દઢ જ બની શકતું નથી. તેથી ક્રિયામાં સુંદર પ્રણિધાન અર્થાત્ એકાગ્રભાવ-તન્મયભાવ થઈ શકતો નથી. ત્યારે પ્રણિધાન વિના તો ચાલી શકે એમ પણ નથી, કેમકે પ્રણિધાન એ, જેમ ખેતીમાં પાણી જરૂરી, તેમાં જરૂરી છે. ખેદના લીધે એ તન્મયતાનો રંગ આવે નહિ, તો ભલે ક્રિયા કરશે, પણ શુભ અધ્યવસાય એને ક્યાંથી વિકસ્વર થઈ શકવાના ? ગ્રન્થકારે શ્રી સીમંધરસ્વામીના ૩૫૦ ગાથાના સ્તવનમાં કહ્યું છે કે – કિરિયામાં ખેદ કરી રે, દઢતા મનની નાંહિ રે, મુખ્ય હેતુ તે ધર્મ માં રે, જિમ પાણી કૃષિમાંહી રે
(૨) ઉદ્વેગ એટલે “ક્રિયા કષ્ટસાધ્ય છે' એવી બુદ્ધિથી ક્રિયા કરવામાં થતી આળસ. એ આળસને લઈને, જો કે ખેદની જેમ કાયાને થાક છે, એવું નથી, છતાં, સ્થાને બેઠાં બેઠાં ક્રિયા કરવામાં ઉત્સાહ નથી હોતો. એટલે ક્રિયા તો કરે, પરંતુ ક્રિયામાં કોઈ ધનખર્ચ અથવા સમય બહુ લાગવાનો અથવા શારીરિક વગેરે કષ્ટ લાગવા-કરવાનો ઉદ્વેગ રહ્યા કરે છે. તેથી ચિત્તમાં આનંદ નથી પ્રગટતો ! પછી અંતરમાં શુભ ભાવોલ્લાસ ક્યાંથી વધે ? ભક્તિથી એ ઉદ્વેગ દોષને ટાળી શકાય છે. પત્ની પ્રત્યે પ્રીતિ હોવાથી એના માટે કષ્ટસાધ્ય ક્રિયા પણ ઉદ્વેગ વિના કરાય છે ને ? ૩પ૦ ગાથાના સ્તવનમાં કહ્યું છે કે – બેઠા પણ જે ઉપજે રે, કિરિયામાં ઉદ્વેગ રે, યોગદ્વેષથી તે ક્રિયા રે, રાજવેઠસમ વેદ રે.
(૩) લેપ એટલે ચિત્તની ક્ષિપ્ત અવસ્થા. આ ક્ષિતાઅવસ્થામાં ખેદ-ઉદ્વેગ નથી, છતાં ચિત્ત ક્રિયાની વચમાં વચમાં બીજે ચાલ્યું જાય છે. બીજા, ત્રીજા વિચારમાં ચઢી જાય છે. જેવી રીતે ડાંગરના રોપાને (છોડને) વચમાં વચમાં એક ક્યારામાંથી ઉખેડીને બીજા ક્યારામાં રોપે, અને બીજામાંથી ઉખેડી ત્રીજામાં રોપે... તો એ
