________________
૯૬૬
બત્રીશીના સથવારે-કલ્યાણની પગથારે
રૂપ ફળ આપે છે. એની વાત આગળ કહીશું. બીજા સંસ્કાર પુણ્યપાપરૂપ છે જે ઉદયમાં આવે ત્યારે મનુષ્યાદિ જાતિ, આયુષ્ય અને ભોગરૂપ ફળ આપે છે. પુણ્ય-પાપરૂપ સંસ્કારાત્મક આ કર્માશય પણ બે પ્રકારે છે- જેનું આ જ ભવમાં ફળ મળે એ દૃષ્ટજન્મવેદનીય.. અને જેનું પરલોકમાં ફળ મળે એ અદૃષ્ટજન્મવેદનીય. આમાં દૃષ્ટજન્મવેદનીયના ઉદાહરણ તરીકે પાતંજલ વિદ્વાનો નન્દીશ્વરનું દૃષ્ટાન્ત આપે છે.
નન્દીશ્વરે મહેશ્વરની વિશિષ્ટ પ્રકારે ભક્તિ કરી.. એટલે દેવાદિજાતિમાં પ્રતિબંધક જે અડચણો હતી તે દૂર થવાથી અહીં જ એની પૂર્વજાતિ દેવજાતિરૂપે થઈ ગઈ. મહેશ્વરના અનુગ્રહથી થયેલી આ સિદ્ધિ છે. આવી સિદ્ધિઓ ઔષધ મંત્રજાપ-તપ વગેરેથી પણ થઈ શકે છે એમ પાતંજલ વિદ્વાનો કહે છે.
અહીં પુણ્ય-પાપના ફળ તરીકે જે ભોગ કહેલ છે તેનાથી વિષયો (ભોગવિલાસની સામગ્રી), ઇન્દ્રિય અને ભોગપ્રવૃત્તિ કરવાથી થતો સુખાનુભવ.. આ ત્રણે લેવાના છે. ચિત્ત બે પ્રકારનું હોય છે. ક્લેશ, કર્માશય અને વિપાકાશયથી જે યુક્ત હોય છે તે આશયચિત્ત.. અને એનાથી રહિત હોય તે અનાશયચિત્ત. યોગીઓને ધ્યાનાત્મક સમાધિના પ્રભાવે ક્લેશ ક્ષીણ થઈ ગયા હોય છે. ક્લેશ હોતા નથી એટલે તમ્મૂલક કર્માશય હોતા નથી અને કર્માશય નથી એટલે તન્મૂલક વિપાકાશય પણ સંભવતા નથી. માટે યોગીઓનું ચિત્ત અનાશય હોય છે. જે જીવો યોગી નથી એવા યોગી (ભિન્ન-અયોગી જીવોને ક્લેશ અક્ષત હોવાથી તન્મૂલક કર્માશય અને કર્માશયમૂલક વિપાકાશય વિદ્યમાન હોય છે. તેથી તેઓનું ચિત્ત સાશય હોય છે.
યોગીઓને ક્લેશ, કર્માશય, વિપાકાશય ન હોવાથી એમની કાયચેષ્ટાઓ પુણ્યજનક બની શકતી ન હોવાથી શુક્લ હોતી નથી ને પાપજનક બની શકતી ન હોવાથી કૃષ્ણ હોતી નથી. અર્થાત્
