________________
૯૧૨
બત્રીશીના સથવારે-કલ્યાણની પગથારે ચાલે છે. આમાં કષાયાદિ વિકારોનો વિરોધ કરવો એ શાન્તવૃત્તિ છે અને જીવાદિ તત્ત્વોનું સમ્યક્ પરિજ્ઞાન એ તત્ત્વસંવેદન છે. ક્રોધાદિ વિકાર શાંત થવાથી ઉપશમભાવ આવે છે. આ ઉપશમ ભાવ અને તત્ત્વસંવેદનના પ્રભાવે યમનિયમાદિથી મોક્ષમાં બાધક બનતા દોષોનો વિગમ થાય છે એ દોષો દૂર થાય છે, તથા વધારે પ્રબળ યમનિયમાદિના જનક પુણ્ય અનુકૂળ સંયોગો વગેરેની પ્રાપ્તિ થાય છે. એટલે ઠેઠ મોક્ષની પ્રાપ્તિ થાય ત્યાં સુધી અનુષ્ઠાનોની હારમાળા ચાલે છે. માટે આ અનુબંધ શુદ્ધ અનુષ્ઠાન છે. આ ત્રણ અનુષ્ઠાનોમાંના પ્રથમ વિષયશુદ્ધ અનુષ્ઠાનથી મોક્ષબાધક દોષોનો વિગમ થતો નથી, બીજા સ્વરૂપશુદ્ધ અનુષ્ઠાનથી એ દોષોનો સાનુવૃત્તિ વિગમ થાય છે અને ત્રીજા અનુબંધશુદ્ધ અનુષ્ઠાનથી સાનુબંધ વિગમ થાય છે. આ વાતને આપણે સમજીએ.
સદશ હોય એ સદશકાર્યનું કારણ બની શકે છે. મોક્ષ સર્વથા નિરવદ્ય છે જયારે ભૃગુપાતાદિ અનુષ્ઠાન અત્યંત સાવદ્ય છે. મોક્ષમાં વિતરાગતા કેવલજ્ઞાન છે. જ્યારે ભૃગુપાતાદિમાં ગાઢ મોહ-અજ્ઞાનનો અંધકાર છે. મોક્ષમાં જીવ સ્વભાવસ્થ હોવાથી અનુચિતતાનો અંશમાત્ર નથી. જ્યારે ભૃગુપાતાદિમાં અત્યંત અનુચિતતા છે. આમ વિષયશુદ્ધ અનુષ્ઠાન મોક્ષથી અત્યંત વિસદશ છે. તેથી બાધકદોષને દૂર કરવારૂપે એ અંશમાત્ર પણ મોક્ષનું કારણ બની શકતું નથી. વિષયશુદ્ધ અનુષ્ઠાનના બે અંશ છે. અનુષ્ઠાન અને અનુષ્ઠાન પાછળની ઈચ્છા. આમાંનો અનુષ્ઠાન અંશ તો કાર્યભૂત મોક્ષથી સર્વથા વિલક્ષણ હોવાથી અંશમાત્ર પણ કારણ બનતો નથી, એવો પ્રથમ મત જણાવ્યો. પણ જેઓ આ અનુષ્ઠાનની પાછળ રહેલ મોક્ષની ઇચ્છા અંશને જુએ છે તેઓ કહે છે કે-મોક્ષની ઇચ્છા કંઈક અંશે મોક્ષને અનુરૂપ હોવાથી ગ્લાધ્ય છે, મોહરૂપ અંધકારનો ક્ષય કરનારી બની શકે છે, ને તેથી મોક્ષને ઉપયોગી બની શકે છે. એટલે આ ઇચ્છાના
