________________
બત્રીશીના સથવારે-કલ્યાણની પગથારે
તેમ છતાં, યોગબિન્દુની એ ગાથાના ઉત્તરાર્ધમાં આ અનુષ્ઠાનનો સમવતાર મુખ્ય પૂર્વ સેવામાં જણાવ્યો હોવાથી ગ્રન્થકારે અહીં બત્રીશીમાં એ ગાથાને ઉદ્ધરણ તરીકે જે આપી છે તેમાં એને યોગની પૂર્વસેવા તરીકે જ જણાવ્યો છે. આ અર્થ લેવા માટે પૂર્વાર્ધમાં જે ચો હેતુત્વાદ્યોઃ જણાવેલ છે. એની વ્યાખ્યા આવી જાણવી કે એ શુશ્રુષાદિ અનુષ્ઠાન યોગના કારણભૂત હોવાથી (કારણમાં કાર્યનો ઉપચાર કરીને) યોગરૂપ જાણવાં. પૂર્વસેવા પણ યોગનું કારણ જ છે. એટલે આ વ્યાખ્યાનુસારે આ શુશ્રુષાદિ પણ મુખ્ય પૂર્વસેવારૂપ જ છે. શંકા : અપુનર્બન્ધકના અનુષ્ઠાન પણ યોગની પૂર્વસેવારૂપ છે ને અવિરત સમ્યક્ત્વીના પણ યોગની પૂર્વસેવારૂપ જ છે. તો બન્ને સરખા થઈ જશે.
૮૯૮
સમાધાન : શ્રી અનુયોગદ્વાર વગેરે ગ્રન્થોમાં નૈગમનયના નિરૂપણમાં પ્રસ્થકનું દૃષ્ટાન્ત આવે છે. એમાં, પ્રસ્થક બનાવવાનું કાદ લેવા સુથાર વનમાં જઈ રહ્યો હોય ને ત્યારે એને કોઈ પૂછે કે શું લેવા જાય છે ? તો એ જવાબ આપે છે કે ‘હું પ્રસ્થક લેવા જઈ રહ્યો છું...' પછી લાકડું છેદતી વખતે, છોલતી વખતે.. કોરતી વખતે.. વગેરે દરેક ક્રિયામાં પ્રશ્ન પૂછાય ત્યારે ‘પ્રસ્થક છેલ્લું છું...’ ‘પ્રસ્થક છોલું છું...’ ‘પ્રસ્થક કોરું છું..’ આમ બધી અવસ્થામાં એ ‘પ્રસ્થક’ તરીકે નૈગમનયને માન્ય છે. એમ છેલ્લે પ્રસ્થક તૈયાર થઈ ગયા પછી એના પર ‘પ્રસ્થક’ એવા અક્ષરો કોતરવામાં આવી જાય એટલે એ પણ નૈગમને ‘પ્રસ્થક’ તરીકે માન્ય છે. શ્રી અનુયોગદ્વારમાં આ જણાવ્યા પછી એમ જણાવ્યું છે કે આમાં છેલ્લે જે પ્રસ્થક જણાવ્યો એમાં નૈગમનયની શુદ્ધિનો પ્રકર્ષ છે. કારણકે પ્રસ્થક માપવાની પ્રક્રિયાને સૌથી નજીક છે ને પછી જેમ જેમ પૂર્વ-પૂર્વની અવસ્થાનો પ્રસ્થક લઈએ તેમ તેમ નૈગમની શુદ્ધિ ઘટતી જાય છે, અશુદ્ધિ વધતી જાય છે, કારણ કે દૂર-દૂરતરની અવસ્થાઓ છે.
