________________
૮૯૨
બત્રીશીના સથવારે-કલ્યાણની પગથારે શંકા : શુભપરિણામની વૃદ્ધિરૂપ કાર્યપરથી એના કારણરૂપ યોગનું તમે અપુનર્બન્ધકમાં અનુમાન કરો છો. પણ એને તો હજુ સમ્યક્તની પણ પ્રાપ્તિ થઈ નથી, તો એને યોગ કઈ રીતે સંભવે?
સમાધાન : એને દ્રવ્યથી યોગ હોય છે. આશય એ છે કે અપુનર્બન્ધજીવ પૂર્વસેવારૂપ જે સદનુષ્ઠાન કરે છે તે પરમાર્થથી યોગરૂપ ન હોવા છતાં એના કારણભૂત તો હોય જ છે. એટલે
ભાવનું છે કારણ બને તે પ્રધાનદ્રવ્ય કહેવાય' એ ન્યાયે એને પ્રધાન દ્રવ્યયોગ હોય છે. તેથી યોગાચાર્ય ગોપેન્દ્રએ તેને યોગની વિદ્યમાનતા જે કહી છે એ પણ આ રીતે જ સંગત કરવી.
શંકાઃ અપુનર્બન્ધકને જો દ્રવ્યયોગ છે, તો ભાવયોગ કોને હોય ?
સમાધાન : રાગદ્વેષનો અતિતીવ્ર પરિણામ એ “પ્રન્થિ' છે. જે જીવે અપૂર્વકરણ દ્વારા આ પ્રન્થિને ભેદી નાખી છે એ જીવ ભિન્નગ્રન્થિજીવ છે. ગ્રન્થિભેદ દ્વારા એ જીવ સમ્યક્ત પામેલો છે. નિર્મળસમ્યક્ત ધરાવનાર જીવને મોક્ષની પ્રબળ અભિલાષા બેસેલી હોય છે. અવિરતિના પ્રભાવે ક્યારેક બહારથી વ્યક્તરૂપે અર્થકામની અભિલાષા અને તદનુરૂપ પ્રવૃત્તિ હોય તો પણ એના અંત:કરણનો ઢાલ મોક્ષ તરફ જ હોય છે. એટલે કે અંદર યોગ્યતારૂપે તો મોક્ષની આકાંક્ષા જ સ્કુરાયમાણ હોય છે. એ તો એકાદક્ષણ માટે પણ ખસતી નથી. અર્થાત્ એનું હૃદય અવિરત ધારાથી મોક્ષમાં લાગેલું હોય છે. એટલે અભવ્યાદિજીવને નિરતિચાર સંયમ પાલનાદિ ધર્મક્રિયા પણ અંદર સંસારની ગાઢ આસક્તિ પડી હોવાના કારણે જેમ છેવટે સંસારમાં પરિણમનારી બને છે એમ નિર્મળ સમ્યક્તજીવની અર્થ-કામની પ્રવૃત્તિ પણ અંદર મોક્ષની અતિદઢચિત્તતા હોવાથી છેવટે મોક્ષપ્રાપ્તિમાં જ પરિણમનારી બને છે. માટે એને ભાવથી યોગ હોય છે.
