________________
બત્રીશી-૧૪, લેખાંક-૮૨
૮૯૧ અર્થાત્ મનગમતા વિષયમાં ઇન્દ્રિયને લઈ જવી અને અણગમતા વિષયમાંથી ખેંચી લેવી.. નિમિત્ત મળ્યું ને ગુસ્સો કરવો... આવું બધું જીવનું અનાદિકાળથી જે વલણ છે, તે પ્રવાહ છે- શ્રોતસ્ (શ્રોતો) છે. આ પ્રવાહમાં તણાવું તે અનુશ્રોતોનુગામિત્વ છે. આનાથી વિપરીત, ગમે એટલો આકર્ષક વિષય ઉપસ્થિત થાય તો પણ ઇન્દ્રિયને એમાં જવા ન દેવી, પાછી ખેંચી લેવી. ગમે તેવું પ્રબળ નિમિત્ત મળવા છતાં કષાય કરવો નહીં... આ પ્રતિશ્રોતોનુગામિત્વ છે, કારણ કે આમાં, નદીમાં સામે પ્રવાહે તરવામાં જેમ બહુ સંઘર્ષ કરવો પડે છે એમ ખૂબ સંઘર્ષ કરવો પડે છે.
વિષય અને કષાય જીવને સંસાર તરફ તાણી જનાર છે, એટલે વિષય-કષાયને રુંધવા, એનાથી દૂર જવું એ સંસારથી દૂર જવારૂપ હોવાથી મોક્ષતરફની ગતિરૂપ બને છે, માટે એ યોગ છે. વળી આમાં વિષય-કષાયની સામે પડવાનું હોવાથી વિષય-કષાય બન્નેનું જોર ઘટતું જાય છે. આમ વિષય-કષાય મોળા પડવા એ જ તો શુભ પરિણામ છે. એટલે આ બેની સામે પડતા રહેવાથી પ્રતિદિન શુભપરિણામની વૃદ્ધિ થતી રહે છે. આ વૃદ્ધિ એ યોગનું ફલ (=કાર્યો છે. એટલે એના પરથી યોગની વિદ્યમાનતા નિશ્ચિત થાય છે.
યોગબિન્દુમાં કહ્યું છે કે- સામાન્યથી નદીનો પ્રવાહ પોતાના ઉદ્ગમસ્થાનથી મહાસમુદ્ર તરફનો હોય છે. આ અનુશ્રોત છે. પણ મહાસમુદ્રની નજીક, મહાસમુદ્રના ક્ષોભથી ભરતીના-મોજાનાં જોરથી) નદીનું મીઠું જળ પાછું ફરીને, પોતાના ઉદ્દગમ સ્થાન તરફ વળે છે. આ પ્રતિશ્રોત છે. ઉપસંહારના કારણે આ ઉદ્દગમસ્થાન તરફનું જળનું ગમન જેમ વધતું જાય છે, એમ સામાન્યથી સંસારસમુદ્ર તરફ જીવનું જે ગમન થતું હોય છે, તે પ્રતિશ્રોતોનુગામિ થઈ વિપરીત દિશાના ગમનરૂપ બનવાથી પ્રતિદિન વૃદ્ધિયુક્ત બને છે.
