________________
૮૮૬
બત્રીશીના સથવારે-કલ્યાણની પગથારે
સંસારાત્મક ફળ બધાને એક સરખું મળ્યું છે. માટે એના કારણભૂત કર્મને સદશ માનવા પડે છે. તથા દેવ-નરકાદિ રૂપે ફળ બધાને અસમાન મળે છે. માટે એના કારણભૂત કર્મને પરસ્પર અસદેશ પણ માનવા પડે છે. આ જ રીતે સ્વભાવ અંગે પણ જાણવું.
પ્રશ્ન ઃ અપુનર્બન્ધકજીવો તો સાંખ્યાદિદર્શનમાં પણ હોય છે. એમને અનેકાન્તનો બોધ ન હોવાથી આવી વિચારણા શી રીતે ઘટે?
ન
ઉત્તર ઃ તમારી વાત બરાબર છે. એટલે અહીં અનેકાન્તગર્ભિત જે વિચારણા જણાવેલી છે તે જૈનદર્શનમાં રહેલા અપુનર્બન્ધક જીવ માટે જાણવી જોઈએ. એ સિવાયના અપુનર્બન્ધકજીવો સંસારના કારણનો વિચાર તો કરે જ છે કે આ સંસાર એ જીવની સ્વાભાવિક અવસ્થા નથી, પણ પ્રકૃતિ-અવિદ્યા-કર્મવગેરે નામ ધરાવનાર કોઈક જીવભિન્ન પદાર્થના કારણે થયેલી અસ્વાભાવિક અવસ્થા છે. વગેરે... જો કે ફળમાં જોવા મળતા સંસારરૂપે સમાનતા અને દેવ-નરકાદિરૂપે અસમાનતાના પ્રયોજક તરીકે કારણભૂત પ્રકૃતિ વગેરેમાં પણ સમાનતા-અસમાનતા માન્યા વગર કોઈને છૂટકો નથી. પણ શબ્દથી એનો સ્વીકાર હોતો નથી. તે છતાં કદાગ્રહશૂન્યતા પ્રજ્ઞાપનીયતા હોવાથી આ અસ્વીકાર બાધક બનતો નથી.
=
સંસારના સ્વરૂપનો ઊહાપોહ- આ સંસાર શારીરિક – માનસિક અનેક પ્રકારના સેંકડો દુ:ખોથી વ્યાપ્ત છે. વળી જન્મ-જરા-મૃત્યુની અનવરત પરંપરાથી પ્રચુર છે. એ જીવને અનાદિકાલથી વળગ્યો હોવા છતાં જીવ જ્ઞાન-દર્શન-ચારિત્રરૂપ ઉપાયો દ્વારા એનાથી મુક્ત થઈ શકે છે. જેમકે સુવર્ણને લાગેલો મલ યોગ્ય ઉપાયો દ્વારા દૂર થાય છે ને સુવર્ણ એનાથી મુક્ત થાય છે, એમ.
સંસારફળનો ઊહાપોહ - કર્મના ઉદયથી દુઃખ આવ્યું-ક્લેશ થયો... એના પરિણામે ફરીથી ક્લેશ... વળી આર્તધ્યાન... એટલે
