________________
બત્રીશી-૧૭, લેખાંક-૯૫
૧૦૨૯ આમ દૈવ અને પુરુષકાર બન્ને પરસ્પર અપેક્ષાવાળા છે. આ અપેક્ષા પ્રવાહની અપેક્ષાએ પણ છે. તે આ રીતે-પૂર્વકાલીન કર્મ વર્તમાન પુરુષાર્થને પ્રવર્તાવે છે, ને વર્તમાન પુરુષાર્થ ભાવી કર્મને ઘડે છે. વળી એ ભાવીકર્મ ભાવી પુરુષાર્થને ઘડે છે ને એ ભાવી પુરુષાર્થ વળી નવા કર્મને તૈયાર કરે છે. આ પ્રમાણે પ્રવાહ= પરંપરા ચાલે છે. માટે પ્રવાહની અપેક્ષાએ પણ બંને પરસ્પર અપેક્ષાવાળા
આમ પરસ્પર સાપેક્ષ એવા પણ બે બાધ્ય-બાધક છે. ચરમાવર્તમાં આ બેમાં પ્રાયઃ પુરુષાર્થથી દૈવ બાધ્ય હોય છે. કહેવાનો ભાવ એ છે કે કર્મ પૂર્વના પુરુષાર્થને અનુસરીને શુભ-અશુભ-તીવ્ર કે મંદ હોય છે. અને સામાન્ય રીતે પુરુષાર્થ ઉદય પામેલા પૂર્વકર્મને અનુસરીને પ્રવર્તે છે. જેમકે ક્રોધમોહનીયનો ઉદય હોય તો જીવ ગુસ્સો કરે છે. નિદ્રાના ઉદયે ઉંધી જાય છે વગેરે... આ પરિપ્રેક્ષ્યમાં દૈવ અને પુરુષકાર પરસ્પર સાપેક્ષ છે.
ફળજનન સંદર્ભમાં વિચારીએ તો પરસ્પર અનુકૂળ કર્મ અને પુરુષાર્થ એકબીજાને સહકાર આપીને ફળજનન કરે છે. પરસ્પર પ્રતિકૂળ દૈવ-પુરુષાર્થમાં જે બળવાનું હોય તે નિર્બળનો બાધ કરીને વિલક્ષણ પ્રકારનું સ્વકાર્ય કરે છે. પ્રતિકૂળ બન્ને લગભગ તુલ્યબળી હોય તો કાળાદિનો સહકાર જેને મળે એ બીજાનો બાધ કરીને વિલક્ષણ પ્રકારનું સ્વકાર્ય કરે છે. આ વિલક્ષણકાર્ય પ્રત્યે પ્રતિઘાત પામનાર દૈવ કે પુરુષાર્થ પણ પ્રતિઘાતના પ્રતિયોગી તરીકે ભાગ ભજવે છે. એટલે કે એવા ફળજનનમાં પણ દૈવ-પુરુષકાર પરસ્પર સાપેક્ષ છે.
હવે આત્મહિતના-ધર્મના સંદર્ભમાં વિચારવામાં આવે તો ગ્રન્થકાર કહે છે કે આ દૈવ પુરુષકારમાં ગરમાવર્તમાં પ્રાયઃ પુરુષકારથી દૈવનો બાધ થાય છે. જેમકે ક્રોધમોહનીય કર્મ જીવને ધમધમાટ
