________________
૧૦૨૮
બત્રીશીના સથવારે-કલ્યાણની પગથારે
પણ કર્મ જ સ્વફળને અનુરૂપ તે તે પુરુષાર્થને ખેંચી લાવે છે’ આવું માનવામાં આવે તો જીવ દાનાદિ સુકૃત જે કરે છે તે પણ પોતાના સ્વતંત્ર પુરુષાર્થથી નહીં, પણ પૂર્વના તથાવિધ કર્મવશ કરે છે એમ માનવું પડે. અને તો પછી જે બે જીવોને સમાન કર્મ છે એ બન્નેને ફળમાં ભેદ પડવો ન જોઈએ. આશય એ છે કે કર્મ જ જો પુરુષાર્થને ખેંચી લાવનાર હોય તો સમાન કર્મવાળા જીવોને બાહ્યક્રિયારૂપ પુરુષાર્થ અને આંતરિક પરિણામરૂપ પુરુષાર્થ.. આ બન્ને એક સમાન જ ખેંચાશે. અને તો પછી શાસ્ત્રમાં અને લોકમાં ભાવભેદે ફળભેદ જે પ્રસિદ્ધ છે તે સંગત નહીં થઈ શકે. આમ, સમાનકર્મ હોવા છતાં થતાં ફળભેદના પ્રયોજન તરીકે પુરુષાર્થભેદ જે સિદ્ધ થાય છે. એના પરથી નિશ્ચિત થાય છે કે ફળ આપવામાં કર્મને પુરુષાર્થની અપેક્ષા છે. (વળી, સમાન પ્રયત્નવાળા બે જીવોને મળતાં ફળમાં પણ ભેદ જોવા મળે છે, આ ફળભેદના પ્રયોજક તરીકે કોઈ દશ્યકારણસામગ્રીનો ભેદ જોવા ન મળવાથી અદૃશ્યભેદ માનવો જરૂરી બને છે. એનાથી એ સિદ્ધ થાય છે કે પુરુષકારને ફળજનનમાટે અદૃશ્ય એવા કર્મની અપેક્ષા છે.)
પુરુષકારમાં શુભ-અશુભ-તીવ્ર-મધ્યમ-મંદ... વગેરે ભેદ હોવાથી કર્મમાં પણ શુભ-અશુભ વગેરે ભેદ પડે છે. એટલે પુરુષકારને જો અકિંચિત્કર માનવાનો હોય તો તો કર્મમાં ભેદ જ ન પડવાથી બધું કર્મ એકાકાર જ બની જાય. (આ બંધાતા કર્મમાં પુરુષકારભેદે પડતો ભેદ જાણવો.) દાનાદિમાં ભાવભેદે ફળભેદ વગેરે જે વાત કરેલી એ ઉદયમાં આવેલા કર્મમાં પુરુષકારભેદે પડતા ભેદની વાત હતી. સત્તાગત કર્મ સમાન હોવા છતાં ઉદય શુભકર્મનો થવો કે અશુભકર્મનો થવો ? એનો પણ તીવ્રરસ ઉદયમાં આવવો કે મંદમધ્યમરસ ? આ બધાનો આધાર તે તે ઉદયકાળે જીવના અધ્યવસાયાદિરૂપ પુરુષાર્થ હોય છે.
