________________
બત્રીશી-૧૭, લેખાંક-૯૫
૧૦૨૭
‘જે ફળોપધાયક ન બને અર્થાત્ સુખદુઃખાદિ રૂપ સ્વફળજનન ન કરે એવા કર્મમાં સ્વરૂપયોગ્યતા જ ન માનવી' આવી શંકાનું સમાધાન જોયું. હવે, જે સ્વરૂપયોગ્ય હોય (યોગ્યતા ધરાવતું હોય) એ કર્મ અવશ્ય ફળોપાધાયક બને જ (અવશ્ય સુખદુઃખાદિ રૂપ સ્વફળજનન કરે જ) એવી શંકાનું સમાધાન જોઈએ.
કાષ્ઠાદિદલમાં રહેલી પ્રતિમાયોગ્યતાથી જ જો પ્રતિમા બની જતી હોય તો બધા જ યોગ્ય કાષ્ઠાદિથી અવશ્ય પ્રતિમા ઉત્પન્ન થવાની આપત્તિ આવે. અથવા પ્રતિમાયોગ્ય એવા જે કાષ્ઠમાંથી પ્રતિમા ન બને એમાં અયોગ્યતા માનવી પડશે, કારણ કે જો એ યોગ્ય હોત તો તો એમાં રહેલી યોગ્યતા જ પ્રતિમા બનાવી આપવાની હતી. પણ પ્રતિમા તો બની નથી. માટે કાઇને અયોગ્ય માનવું જ પડે.
શંકા : તો અયોગ્ય માની લ્યો ને !
સમાધાન : ના, ન મનાય, કારણકે એ કાળમાં પણ એવા લક્ષણો હોવાથી શિષ્ટપુરુષો એમાં યોગ્યતા હોવાનો વ્યવહાર જ કરે'છે.
એટલે, કાષ્ઠમાં રહેલી યોગ્યતા જ પ્રતિમા બનાવી દે છે એવું માની શકાતું નથી. એ જ રીતે ‘કર્મમાં રહેલી યોગ્યતા (=કર્મ) જ સ્વફળને અનુરૂપ પુરુષાર્થને ખેંચી લાવે છે ને ફળજનન કરી દે છે એવું પણ માની શકાતું નથી. કારણ કે એવું માનવામાં બધું જ સોપક્રમ કર્મ પણ અવશ્ય ફળજનન કરશે જ એવું માનવું પડે છે જે અયોગ્ય છે. અથવા ફળજનન ન કરનાર કર્મમાં યોગ્યતા જ નહોતી એવું માનવું પડે જે પણ અયોગ્ય જ છે, કારણ કે એ કર્મમાં પણ એવા સ્થિતિવિશેષ-રસવિશેષરૂપ યોગ્યતા છે જ. વળી આવું માનવામાં, દાનાદિમાં ભાવભેદે થતો શાસ્ત્રાદિસંગત ફળભેદ અસંગત થઈ જાય છે.
કહેવાનો ભાવ એ છે કે ‘પુરુષાર્થ કરવામાં જીવ સ્વતંત્ર નથી.
