________________
બત્રીશી-૧૪, લેખાંક-૮૧
૮૮૩ આશ્રય થાય છે, એમ એષ્યભદ્રા પ્રકૃતિથી શાન્ત-ઉદાત્ત થયેલો જીવ શુભચિત્તનો આશ્રય થાય છે. આમાં, જે સૌભાગ્ય-આદેયતાદિથી યુક્ત હોય તે ધન્ય જાણવો. વૈભવ-સમૃદ્ધિનો માલિક હોય તે વિજ્ઞાઢચ છે. શરીરની સારી આકૃતિ ધરાવનારો રૂપવાન છે. યુવાન-તરુણ પુરુષ.. આવો યુવાન શબ્દ-રૂપ-રસ-ગંધ-સ્પર્શના સેવનસ્વરૂપ ભોગસુખનો આશ્રય બને છે.
આશય એ છે કે વાત્સ્યાયને કામસૂત્રમાં રૂપ-વય-ધનાઢ્યતા વગેરેને ભોગના કારણ તરીકે જણાવેલ છે. આ કારણો ન હોવા છતાં જે ભોગમાં પ્રવૃત્ત થાય છે એની માનહાનિ થાય છે એ પોતાની જાતને સુખી માને તો એ માત્ર એનું મિથ્યા અભિમાન બની રહે છે. રૂપાદિની હાજરીમાં જે ભોગ અનુભવ હોય એનો ત્યાં માત્ર આભાસ હોય છે. માટે એ અપારમાર્થિક હોય છે, કારણ કે કારણ વિના ક્યારેય કાર્ય થતું નથી. ને તેમ છતાં કાર્યનો ભાસ થતો હોય તો એ માત્ર બુદ્ધિનો મિથ્યાવિકલ્પ જ હોય શકે. જેની પાસે રાજ્યલશ્કર-કોશ વગેરે કશું નથી એ શેખચલ્લીના વિચારોમાં ચઢીને કે રાત્રે સ્વપ્રમાં પોતાની જાતને રાજા તરીકે જુએ તો સ્વબુદ્ધિની કલ્પનાસ્વરૂપ શિલ્પીથી નિર્માણ પામેલ એ રાજાપણું જેમ તાત્ત્વિક હોતું નથી એમ પ્રસ્તુતમાં જાણવું. એટલે કે રૂપ-ધન-યૌવનવિનાના ભોગીનું ભોગસેવન માત્ર મિથ્યાવિકલ્પરૂપ જ બની જ રહે છે. બસ આ જ રીતે શાન્તત્વ-ઉદાત્તત્વ એ યોગનાં કારણ છે. એટલે શાન્તત્વઉદાત્તત્વ વિનાના યોગીનું યોગસેવન(= અનુષ્ઠાન) પણ માત્ર મિથ્યા વિકલ્પરૂપ જ બની રહે છે.
પણ જે યોગી શાન્ત-ઉદાત્ત છે એનું અનુષ્ઠાન વાસ્તવિક બને છે. કારણકે એ સંસાર અંગે ઊહાપોહ કરે છે. આશય એ છે કે ક્રોધાદિથી જે બાધા પામતો નથી, વ્યાકુલ થતો નથી એ શાન્ત છે.
