________________
૧૦૨૪
બત્રીશીના સથવારે-કલ્યાણની પગથારે પ્રતિમાને યોગ્ય હોય એવા દરેક કાષ્ઠમાં પ્રતિમાની યોગ્યતા હોય છે, પણ એ દરેક કાષ્ઠમાંથી પ્રતિમા બને જ છે એવો નિયમ હોતો નથી. એટલે આ યોગ્યતા ફળજનન પ્રત્યે અનિયત ભાવવાળી છે. એમ સોપક્રમ કર્મ પણ, સ્વફળ અવશ્ય આપશે જ એવો નિયમ ધરાવતું ન હોવાથી ફળજનન પ્રત્યે અનિયત ભાવવાળું હોવાના કારણે આ યોગ્યતા જેવું જ હોય છે. વળી જેમ એ કાષ્ઠમાં પ્રતિમા ઘડવામાં આવે એટલે પછી યોગ્યતા રહેતી નથી, એટલે કે પ્રતિમાથી યોગ્યતા નિવૃત્ત થાય છે. એમ અમુક ચોક્કસ પ્રકારનો પ્રયત્ન કરવાથી એ સોપક્રમ કર્મને ઉપક્રમ લાગી જવાથી પછી એ ફળજનન માટે સમર્થ રહેતું નથી. તેથી એ પ્રયત્નથી બાધ્ય થયું કહેવાય છે.
અહીં પ્રતિમા બાધક, કાષ્ઠમાં રહેલી પ્રતિમાની યોગ્યતા એ બાધ્ય અને આ યોગ્યતાનો નાશ એ બાધ... આ દૃષ્ટાન્ત છે. પ્રયત્ન એ બાધક, કર્ભમાં રહેલી સુખદુ:ખાદિ જનન શક્તિ (યોગ્યતા) એ બાધ્ય અને આ યોગ્યતાનો નાશ એ બાધ... આ રીતે દાન્તિક લઈએ તો દષ્ટાન્ન અને દાઝાન્તિક એ બન્નેની યોગ્યતાનાશરૂપે એક સમાન બાધ મળે છે. પણ આપણી દૈવ-પુરુષકારની વિચારણામાં દૈવને-કર્મને જ બાધ્ય માનવાનું છે. એમાં રહેલી ફળજનનશક્તિરૂપ યોગ્યતાને નહીં, એટલે બાધ પણ કર્મનો જ કહેવાનો રહે, યોગ્યતાનો નહીં. પ્રયત્નથી કર્મનો કાંઈ નાશ થતો નથી, કારણ કે કર્મ દ્રવ્યાત્મક છે, દ્રવ્યના ધર્મ-પર્યાય રૂપ નથી. એટલે કર્મનો નાશાત્મક બાધ કહી શકાતો નથી. ત્યારે કાષ્ઠમાં રહેલી યોગ્યતાનો નાશાત્મક બાધ છે, કારણ કે એ યોગ્યતા દ્રવ્યાત્મક નથી, પણ કાષ્ઠદ્રવ્યના ધર્મરૂપ છે. એટલે બન્નેનો “બાધ” એવા એક જ શબ્દથી ઉલ્લેખ થતો હોવા છતાં સ્વરૂપ એક નથી, અર્થાત્ સમાનતા જે છે તે માત્ર શબ્દથી જ છે.
પ્રશ્ન : તો પછી કર્મનો બાધ શું છે? ઉત્તર : કર્મ પહેલાં ફળજનનયોગ્ય હતું... પ્રયત્ન કરવાથી એ
