________________
૧૦૧૬
બત્રીશીના સથવારે-કલ્યાણની પગથારે
કડવી હોય તો એ ન ભાવવારૂપે બધાને સાક્ષાત્ દુઃખ સમાન રીતે થાય છે. આ ફળમાં ભેદ હોતો નથી. ધાતુનું વૈષમ્ય થવું કે સામ્ય થવું એ તો પાછળથી થાય છે.
વળી આ ધાતુનું સામ્ય-વૈષમ્ય થવું એ પણ એક પ્રકારનો કાર્યભેદ જ છે ને ! અદષ્ટ માન્યા વિના એની સંગતિ શી રીતે કરશો?
શંકા : શરીરના બંધારણના આધારે એ સંગતિ થઈ શકે છે. શરીરનું અમુક પ્રકારનું બંધારણ હોય તો સામ્ય થાય. ને એના કરતાં અલગ પ્રકારનું હોય તો વૈષમ્ય થાય.. પછી અદૃષ્ટ માનવાની શી જરૂર છે ?
સમાધાન ઃ એક જ માતપિતાના એક સાથે જન્મેલા જોડિયા સંતાનોમાં પણ શરીરના બંધારણનો ભેદ જોવા મળે છે. આની સંગતિ બીજી કોઈ રીતે શક્ય ન હોવાથી અદૃષ્ટ ભેદ માન્યા વિના છૂટકો નથી.
વિશેષાવશ્યકભાષ્યમાં કહ્યું છે કે- તુલ્ય સામગ્રી ધરાવનાર બે જણને ફળમાં જે ભેદ પડે છે તે કારણ વિના શક્ય નથી, કારણ કે કાર્યરૂપ છે, જેમ કે ઘડો. અને આ જે કારણ સિદ્ધ થાય છે તે કર્મ છે.
ચિરકાળ પૂર્વે ધ્વંસ પામી ગયેલી વસ્તુમાં ભવિષ્યત્કાલીન કાર્યની જે જે કારણતા હોય તે તે ભાવાત્મક વ્યાપાર દ્વારા હોય આવી વ્યાપ્તિ છે. જેમકે ઘટાત્મક કાર્ય માટે દંડની કારણતા ચક્રભ્રમણાત્મક ભાવદ્રારા છે. ધ્વંસ તો અભાવાત્મક છે, માટે એ વ્યાપાર બની શકે નહીં.
વળી અનુભવાત્મક કારણ ક્ષણિક છે. એનું મૃત્યાત્મક કાર્ય કાળાન્તરે થાય છે. એમાં અતીન્દ્રિય એવા સંસ્કારને દ્વારરૂપે મનાયેલ છે. પણ જો ધ્વંસ વ્યાપાર બની શકતો હોય તો તો સંસ્કારને
