________________
બત્રીશી-૧૭, લેખાંક-૯૪
૧૦૧૭
માનવાની જરૂર જ નહીં રહે. અનુભવધ્વંસને જ વ્યાપાર તરીકે માની શકાતો હોવાથી અદૃશ્ય એવા સંસ્કાર શા માટે માનવા ?
નિષિદ્ધ આચરણ કર્યા પછી પશ્ચાત્તાપ જાગવાથી જીવ પ્રાયશ્ચિત્ત કરે છે. જો અદૃષ્ટ માનવાનું હોય તો પ્રાયશ્ચિત્તથી એ અદૃષ્ટનો નાશ થઈ જાય છે, ને તેથી પછી અદૃષ્ટ જ ન રહેવાથી તજ્જન્ય દુઃખ પણ આવતા નથી. આમ પ્રાયશ્ચિત્તવિવિધ સફળ બની રહે છે. પણ જો અદૃષ્ટ માનવામાં ન આવે, તો પ્રાયશ્ચિતથી શાનો નાશ થશે ? કારણકે ધ્વંસનો ક્યારેય ધ્વંસ ન હોવાથી એનો નાશ તો માની શકાતો નથી. ને તેથી ધ્વંસાત્મક વ્યાપાર ઊભો રહેવાથી કાળાન્તરે દુ:ખોત્પાદ પણ થશે જ. તો પ્રાયશ્ચિત્ત તો વ્યર્થ જ બની રહ્યું ને !
શંકા : જે પાપનું પ્રાયશ્ચિત્ત કરવામાં આવ્યું છે એ પાપથી જે નરકાદિ દુઃખો ઉત્પન્ન થવાના હતા તે દુઃખોનો જ પ્રાયશ્ચિત્તથી નાશ થઈ જાય છે. તેથી પ્રાયશ્ચિત્તવિધિ નિષ્ફળ નથી.
સમાધાન : એ દુઃખ તો ભવિષ્યમાં પેદા થવાનું છે. પ્રાયશ્ચિત્તકાળે એ વિદ્યમાન જ નથી તો એનો નાશ શી રીતે થશે?
શંકા ઃ દુઃખનો ધ્વંસ શક્ય નથી. પણ દુ:ખનો પ્રાગભાવ તો શક્ય છે ને ! બસ એજ પ્રાયશ્ચિત્તવિધિનું ફળ છે.
સમાધાન ઃ પ્રાગભાવ અનાદિકાલીન હોવાથી પ્રાયશ્ચિત્તથી સાધ્ય(=જન્ય) હોતો નથી.
(શંકા : છતાં પ્રાયશ્ચિત્તથી પ્રાગભાવ જળવાઈ રહે છે, અર્થાત્ લંબાયા કરે છે. ને એ જ્યાં સુધી લંબાય છે ત્યાં સુધી દુઃખ પેદા થઈ શકતું નથી. આને જ પ્રાયશ્ચિત્તવિધિની સફળતા કહી શકાય છે ને !)
સમાધાનઃ જે ઘડો ક્યારેય ઉત્પન્ન થવાનો નથી એ તો ખપુષ્પતુલ્ય હોઈ એનો પ્રાગભાવ પણ મનાતો નથી. અર્થાત્ પ્રાગભાવ એનો જ
