________________
૧૦૧ ૨.
બત્રીશીના સથવારે-કલ્યાણની પગથારે વળી પ્રત્યક્ષસિદ્ધ પ્રયત્નવગેરે બાહ્યકારણોનો અપલાપ કરવો અને અદષ્ટ એવા પ્રધાનની કલ્પના કરવી... આમાં તો ઘણા પ્રશ્નો નિર્માણ થશે. કેમકે પછી તો “ઘટ પ્રત્યે પ્રત્યક્ષથી દેખાતા કુંભારદંડ-ચક્ર વગેરે કારણ નથી, પણ અદૃષ્ટ એવા વણકર વગેરે કારણ છે...” આવી બધી અસમંજસ ભરી વાતોનો પાર નહીં રહે. માટે “માત્ર કર્મ જ કારણ છે” એવું માનવું તુચ્છ છે.
કર્મવાદી : આ ભવના રાજયસેવાદિ પ્રયત્નનગર પૂર્વભવીય કર્મ ફળ આપતું નથી એ વાત બરાબર હોવા છતાં એ પ્રયત્ન સ્વતંત્ર કારણ નથી, પણ પૂર્વભવીય કર્મનું દ્વાર છે. જેમ દંડ ચક્રભ્રમણ દ્વારા ઘટજનન કરે છે એમ પૂર્વભવીય કર્મ આ ભવના પ્રયત્ન દ્વારા ધનપ્રાપ્તિ વગેરે કરાવે છે. માટે જેમ દંડ જ કારણ કહેવાય છે, ચક્રભ્રમણ તો દ્વાર હોવાથી ગૌણ છે, એમ પ્રસ્તુતમાં ધનપ્રાપ્તિ માટે પૂર્વભવીય કર્મ જ કારણ છે, ઈહભવીય પ્રયત્ન તો તાર હોવાથી ગૌણ છે.
જૈનઃ આ રીતે તો કર્મને પણ ગૌણ ગણી શકાય છે, કારણ કે કર્મ પણ પ્રયત્નનું દ્વાર બની શકે છે. જીવે કરેલા શુભ-અશુભ પ્રયત્નનું કાળાન્તરે શુભ-અશુભ ફળ મળે છે. પણ એ કાળાન્તર સુધી પ્રયત્ન ટકતો તો હોતો નથી. એટલે એનું કોઈ દ્વારા માનવું પડે છે જે કર્મ છે. આમ, કર્મને પ્રયત્નના દ્વાર તરીકે કહી શકતું હોવાથી એ પણ ગૌણ બનશે જ. માટે, આ રીતે દ્વાર તરીકે માની ગૌણ કરીને ન દૈવને અકારણ કહી શકાય છે, ન પુરુષાર્થને.
આમ “માત્ર કર્મ જ કારણ છે, પુરુષાર્થ નહીં એવી માન્યતાનું નિરાકરણ કર્યું. હવે “માત્ર પુરુષાર્થ જ કારણ છે, કર્મ નહીં આવી માન્યતાવાળા નાસ્તિકપ્રાય (નાસ્તિક જેવા) વાદીનું નિરાકરણ કરવાનું છે. આમાં વાદી અદશ્ય એવા કર્મને માનવાનો નિષેધ કરે છે, માટે નાસ્તિક છે. છતાં એ પરલોક માને છે. માટે પૂરેપૂરો નાસ્તિક નથી. તેથી ગ્રન્થકારે એનો ઉલ્લેખ “નાસ્તિક તરીકે ન
