________________
બત્રીશી-૧૭, લેખાંક-૯૩
૧૦૧૧ સાંખ્ય: તે તે કાળ નિયામક હોવાથી આ પ્રશ્ન આવતો નથી. આશય એ છે કે અમુક કાળ અમુક કર્મને ઉદયમાં લાવી શકે છે, અન્યકાળ અન્યકર્મને.. તે તે કર્મને આ રીતે સ્વઉચિત કાળનો સંબંધ થવો એ જ તે તે કર્મનો વિપાક છે. એટલે જ્યારે ધનપ્રાપ્તિજનક કર્મને અનુકૂળ કાળ હશે ત્યારે તે કર્મ ઉદયમાં આવીને ધન પ્રાપ્તિ કરાવશે, સંતાનપ્રાપ્તિજનકકર્મને અનુકૂળ કાળ(તે કર્મને સંતાનજનન માટે જે કાળની અપેક્ષા છે તે કાળ) ત્યારે હાજર ન હોવાથી તે કર્મ ઉદયમાં આવશે નહી, ને તેથી સંતાનપ્રાપ્તિ થઈ જવાની આપત્તિ આવશે નહી.
જૈનઃ તો તો પછી તે તે કાળને જ તે તે કાર્યનું કારણ માનીને પુરુષાર્થની જેમ કર્મને પણ અકારણ માનવું પડશે, આશય એ છે કે વિવક્ષિત કાળ જો ધનપ્રાપ્તિને અનુકૂળ છે તો એ જ ધનપ્રાપ્તિ કરાવી દેશે, અદષ્ટ એવા કર્મને માનવાથી જરૂર નથી. વળી એ કાળ સંતાનપ્રાપ્તિને અનુકૂળ નથી, તેથી ત્યારે સંતાનપ્રાપ્તિ થવાનો અતિપ્રસંગ પણ આવશે નહીં.
સાંખ્ય ઃ તે ક્ષણ તો ચૈત્રની જેમ ઘટ માટે પણ સમાન જ છે, એટલે તે ક્ષણ ચૈત્રની જેમ ઘટને પણ ધનપ્રાપ્તિ કરાવી દેવાનો અતિપ્રસંગ થશે ને ! અમારા મતે તો ઘટમાં કર્મ ન હોવાથી ધનપ્રાપ્તિ સ્વરૂપ કાર્ય થતું નથી. આ રીતે ક્યાં ફળોત્પત્તિ થવી ને
ક્યાં ન થવી એવું દેશનિયમન કર્મથી થઈ જતું હોવાથી અતિપ્રસંગ થતો નથી.
જૈન : આ અતિપ્રસંગનું વારણ તો સ્વભાવથી જ થઈ જાય છે. ઘટમાં ધન પ્રાપ્તિનો સ્વભાવ જ નથી, તો તેને ધનપ્રાપ્તિ થાય શી રીતે ? પછી ભલે ને ધનપ્રાપ્તિને અનુકૂળ ક્ષણ ઉપસ્થિત થઈ ગઈ પણ હોય. એટલે આવા અતિપ્રસંગના વારણ માટે પણ કર્મને માનવાની જરૂર ન હોવાથી, તે તે ક્ષણ સિવાય કર્મ વગેરે અન્ય કોઈને કારણ કહેવાની જરૂર નહીં રહે.
