________________
બત્રીશીના સથવારે-કલ્યાણની પગથારે
શંકા : દેવ પ્રકૃષ્ટ હોય ત્યારે ફળ પણ પ્રકૃષ્ટ મળે એવું જોવા મળે છે, માટે એ જ ફળનું કારણ છે, પુરુષાર્થ નહીં.
૧૦૧૦
સમાધાન : એ જ રીતે પ્રયત્ન જ્યારે પ્રકૃષ્ટ હોય ત્યારે પણ ફળ પ્રકૃષ્ટ મળતું જોવા મળે જ છે, માટે એ પણ ફળનું કારણ છે. શંકા : પણ જ્યાં પ્રકૃષ્ટ દૈવથી ફળ પ્રાપ્તિ છે ત્યાં તો દૈવને જ કારણ માનવાનું રહેશે ને ?
સમાધાન ઃ ત્યાં વર્તમાન ભવીય પુરુષાર્થ વિશેષ જણાતો ન હોય તો પણ એ પૂર્વભવીય તો હોય જ છે, કારણ કે પૂર્વભવીય પ્રકૃષ્ટ પુરુષાર્થ વિના આ ભવમાં જૈવ પ્રકૃષ્ટ હોવું સંભવતું નથી. માટે ત્યાં પણ પુરુષાર્થ પણ કારણ છે જ. એટલે દૈવ અને પુરુષકાર બન્ને પરસ્પર અપેક્ષાવાળા, કાર્ય પ્રત્યે કારણ છે. યોગબિંદુ ગ્રન્થમાં કહ્યું છે કે-ક્યારેક સામાન્ય પ્રયાસથી પણ જે ફળ આપે છે ને ક્યારેક ઘણો વિશિષ્ટ પ્રયાસ હોવા છતાં જે ફળ આપતું નથી તે કર્મ દૈવ છે. તે હિતકર અને અહિતકર અનેક પ્રકારનું જાણવું. એમ પુરુષાર્થ પણ દૈવની અપેક્ષાએ અત્યધિક પ્રબળ હોય ત્યારે ફળહેતુ બને છે. છેવટે એ જન્માન્તરમાં તો હોય જ છે. ‘આમ બન્ને પરસ્પર સાપેક્ષ છે' એમ વિચક્ષણ પુરુષો કહે છે.
સાંખ્યદર્શનના મતે પુરુષ નિષ્ક્રિય હોવાથી પુરુષાર્થ જેવી વસ્તુ જ નથી. તેથી જેનું બીજું નામ ‘પ્રધાન’ છે એવું કર્મ જ ફળપ્રદ છે એવું તે દર્શનના અનુયાયીઓ માને છે અને કહે છે.
:
જૈન આત્મા પર કર્મો તો ઢગલાબંધ વિદ્યમાન હોય છે પણ, જીવ જેવો પુરુષાર્થ કરે એને અનુરૂપ કર્મ ઉદયમાં આવે છે ને જીવને ફળપ્રાપ્તિ થાય છે. પણ હવે જો પુરુષાર્થ માનવાનો જ ન હોય તો કયું કર્મ વિવક્ષિત કાળે ઉદયમાં આવે ને કયું કર્મ વિવક્ષિતકાળે ઉદયમાં ન આવે એમાં કોઈ નિયામક ન રહેવાથી એક સાથે બધાં જ કર્મો ઉદયમાં આવીને સ્વફળ આપી દેવા જોઈએ.
