________________
બત્રીશી-૧૪, લેખાંક-૯૩
૧૦૦૯ સામાન્યધર્મરૂપે નહીં, પણ માત્ર તૃણમાં રહેલ તૃણત્વરૂપ વિશિષ્ટધર્મરૂપે માત્ર તૃણને કારણ કહેવામાં આવે છે. ને તેથી અરણિ-મણિને અન્યથાસિદ્ધ કહી શકાય છે. એમ ક્રમશઃ આરણેય-માણેય અગ્નિ પ્રત્યે ક્રમશઃ અરણિ-મણિને કારણ કહી તદન્યને અન્યથા સિદ્ધ કહી શકાય છે.
પણ પ્રસ્તુતમાં આવું શક્ય નથી, શ્રીમંતના સંતાનને દૈવથી થયેલી ધનપ્રાપ્તિ અને નિર્ધનના સંતાનને પરિશ્રમથી થયેલી ધનપ્રાપ્તિ આ બે ધનપ્રાપ્તિમાં-ધનમાં કોઈ વૈજાત્ય હોવું સિદ્ધ નથી, એટલે કે એ બે ધન અલગ-અલગ પ્રકારના હોવા સિદ્ધ નથી કે જેથી “શ્રીમંતના સંતાનના ધન પ્રત્યે દૈવ કારણ અને પુરુષાર્થ અન્યથાસિદ્ધ, તથા નિર્ધનના સંતાનના ધન પ્રત્યે પુરુષાર્થ કારણ અને દૈવ અન્યથાસિદ્ધ એવું કહી શકાય. વસ્તુતઃ બન્ને ધન એક જ પ્રકારના (=સજાતીય) છે. એટલે જો પ્રથમ ધન પ્રત્યે દૈવ કારણ છે તો બીજા ધન પ્રત્યે પણ એ કારણ છે જ. એમ બીજા ધન પ્રત્યે જો પુરુષાર્થ કારણ છે તો પ્રથમ ધન પ્રત્યે પણ એ કારણ છે જ.. અર્થાત્ બન્ને ધન પ્રત્યે બન્ને કારણ છે જ. માટે બન્ને એક બીજાના સહકારથી ધનપ્રાપ્તિ કરાવે
છે.
નહીંતર તો કોઈ એવું પણ કહેશે કે આ ઘડા પ્રત્યે દંડ કારણ છે, ચક્ર અન્યથાસિદ્ધ છે. અન્ય ઘડા પ્રત્યે ચક્ર કારણ છે ને દંડ અન્યથાસિદ્ધ છે.
નિશ્ચયનયવાદીઃ ઘડા પ્રત્યે જેમ દંડના અન્વયવ્યતિરેક મળે છે એમ ચક્રના પણ સ્વતંત્ર અન્વયવ્યતિરેક મળે જ છે. ચક્ર ન હોય તો દંડ હોવા છતાં ઘટ થતો જ નથી. એટલે ચક્રને પણ કારણ માનવું પડવાથી અન્યથાસિદ્ધ કહી શકાતું નથી.
વ્યવહારનયવાદી : આ વાત પ્રસ્તુતમાં પણ સમાન છે. દૈવ અને પુરુષકાર એ બન્નેના છે તે દરેક કાર્ય પ્રત્યે સ્વતંત્ર અન્વયવ્યતિરેક મળે જ છે. પછી બેમાંથી એકેય ને અન્યથાસિદ્ધ શી રીતે કહી શકાય?
