________________
બત્રીશી-૧૭, લેખાંક-૯૩
૧૦૦૫
વ્યવહારનયવાદી : આવો જવાબ બરાબર નથી. કારણ કે અલ્પ પણ જો ઉત્કટ હોય તો સ્વકાર્યક્ષમ હોય છે ને બહુ પણ જો અનુત્કટ હોય તો અકિંચિત્કર હોય છે. એટલે કે ઉત્કટત્વ એ જ મુખ્યત્વ છે ને અનુત્કટત્વ એ જ ગૌણત્વ છે. એટલે જ કોઈ રિદ્ર વગેરે પ્રચંડ પુરુષાર્થ કરીને રાજા બને તો પણ ‘આનું ભાગ્ય ચમકી ગયું..’ અર્થાત્ ‘આ ભાગ્યથી રાજા બન્યો' એવો વ્યવહાર થતો હોય છે. એટલે અલ્પત્વ-બહુત્વ નહીં, પણ અનુત્કટત્વ-ઉત્કટત્વ જ અહીં ગૌણત્વ-મુખ્યત્વ તરીકે અભિપ્રેત છે.
પ્રશ્ન ઃ દરેક કાર્ય જો નૈવ અને પુરુષાર્થ ઉભયજન્ય છે તો એનો ‘દૈવજન્ય’ કે ‘પુરુષાર્થજન્ય’ એવો જ ઉલ્લેખ કરવો એ અપ્રમાણ ન કહેવાય?
ઉત્તર ઃ અહીં ‘દૈવજન્ય'નો અર્થ ઉત્કટદૈવજન્ય છે. એમ ‘પુરુષાર્થજન્ય’નો અર્થ ઉત્કટપુરુષાર્થજન્ય છે. એટલે પુરુષાર્થ જ્યાં અનુત્કટ હોય ત્યાં ‘પુરુષાર્થજન્ય’ કહી શકાતું ન હોવાથી ‘દૈવકૃત' કહેવાય છે. એમાં પુરુષાર્થનો અભાવ જે જણાય છે તે ઉત્કટપુરુષાર્થનો જ, અનુત્કટ પુરુષાર્થનો નહીં. આવું જ અનુત્કટદૈવ અંગે પણ જાણવું. વ્યવહારનય જેમ અલ્પની અવિવક્ષા કરનારો છે એમ અનુત્કટની પણ અવિવક્ષા કરનારો છે. એટલે જ્યાં પુરુષાર્થ અનુત્કટ હોય ત્યાં એની અવિવક્ષા કરી જાણે કે એ છે જ નહીં એવા અભિપ્રાયથી કાર્યનો ‘આ દૈવકૃત છે, પુરુષાર્થકૃત નથી’ એમ ઉલ્લેખ કરે છે. ને છતાં એ ઉલ્લેખ અપ્રમાણ હોતો નથી.
શંકા : કાર્ય ઉભયકૃત છે. એટલે એમાં જ્યારે દૈવકૃતત્વનો બોધ થશે ત્યારે ભેગો ભેગો પુરુષાર્થકૃતત્વનો બોધ પણ થઈ જ જશે. એટલે કે ‘આ પુરુષાર્થકૃત છે' એવું જ્ઞાન થઈ જ જવાનું છે. પછી ‘આ પુરુષાર્થકૃત નથી’ એવું જ્ઞાન થઈ શી રીતે શકે ?
સમાધાન ઃ પાષાણની હોવાના કારણે જડ એવી પ્રતિમા અંગે ‘આમાં જ્ઞાન હોય નહીં' એવો નિશ્ચય હોય જ છે. ને છતાં
