________________
૧૦૦૪
- બત્રીશીના સથવારે-કલ્યાણની પગથારે વ્યવહારનયવાદીએ કરેલું સમાધાનઃ આ વાત બરાબર નથી.. “આ દૈવત જ છે, પુરુષકારકૃત નથી આવો જ વ્યવહાર થાય છે એ પુરુષકારના સર્વથા અભાવને જણાવતો હોતો નથી, પણ મુખ્ય પુરુષકારના અભાવને જ જણાવતો હોય છે. અર્થાત્ ત્યાં ગૌણરૂપે તો પુરુષકાર હાજર હોય જ છે. એ જ રીતે જ્યાં “આ પુરુષકારકૃત જ છે, દૈવકૃત નથી” આવો જે વ્યવહાર થાય છે એ દૈવના સર્વથા અભાવને જણાવતો હોતો નથી, પણ મુખ્યદેવના અભાવને જ જણાવતો હોય છે. અર્થાત્ ત્યાં ગૌણરૂપે તો દૈવ હાજર હોય જ છે.
પ્રશ્નઃ તમે આ દેવ કે પુરુષકારને ગૌણ કે મુખ્ય જે કહો છો તેમાં ગૌહત્વ અને મુખ્યત્વ શું છે?
આ પ્રશ્નનો ઉત્તર હવે આપણે આગામી લેખમાં જોઈશું.
| લેખાંક
જે કાર્ય માટે “આ દેવકૃત છે' એવો વ્યવહાર થાય છે ત્યાં પણ પુરુષકાર ગૌણરૂપે તો હાજર હોય જ છે, એમ જે કાર્ય માટે “આ
પુરુષકારકૃત છે” આવો વ્યવહાર થાય છે ત્યાં પણ દૈવ ગૌણરૂપે તો કારણ હોય જ છે આવું વ્યવહારનયવાદીએ કહેવા પર પ્રશ્ન ઊભો થયેલો કે દૈવ કે પુરુષકારમાં આ મુખ્યત્વ-ગૌહત્વ શું છે ? આ પ્રશ્નનો વ્યવહારનયવાદી જવાબ આપે એ પહેલાં અન્ય કોઈ જવાબ આપવા મથે છે. અલ્પધનવાળાનો લોકમાં નિધન તરીકે વ્યવહાર થાય છે. એટલે જણાય છે કે અલ્પનો અભાવ તરીકે ઉલ્લેખ થાય છે. તેથી જ્યાં દૈવનો નિષેધ થાય છે ત્યાં એ “અલ્પ” હોય છે એમ સમજવું જોઈએ. એટલે કે અલ્પત્વ એ જ ગૌણત્વ છે. ને તેથી ‘અધિકત્વ' એ જ મુખ્યત્વ છે એમ સમજવું જોઈએ.
