________________
બત્રીશી-૧૭, લેખાંક-૯૨
૧૦૦૧ માનવાનું.. આ વાત એટલા માટે અયોગ્ય છે કે આ રીતે માનવામાં આવે તો કાર્યાર્થીની કારણમાં પ્રવૃત્તિ જ અસંગત થઈ જશે. આશય એ છે કે ઘટકાર્યનો અર્થી દંડ ચક્ર વગેરેને અજમાવે છે, પણ ધૂળ વગેરેને નહીં. શા માટે ? તો કે દંડ વગેરેમાં “આ મારા ઈષ્ટનું (ઘટ વગેરેનું) સાધન(કારણ) છે.” આવી ઈષ્ટસાધનતા બુદ્ધિ થાય છે, પણ ધૂળ વગેરેમાં એ થતી નથી. અર્થાત્ દંડ ઊઠાવવો, ચાકડામાં ભેરવવો, એનાથી ચાકડો ઘુમાવવો.. વગેરે દંડવિષયક પ્રવૃત્તિમાં દંડ અંગેની ઇષ્ટસાધનતા બુદ્ધિ કારણ છે.
હવે, જે દંડ પૂર્વે ક્યારેય જોયેલો નથી એવા અરણ્યસ્થ દંડને પણ જરૂર પડે તો કુંભાર અજમાવે જ છે. આનો અર્થ એ કે કુંભારે દંડમાં ઘટની કારણતાનો નિશ્ચયરૂપ બોધ કરેલો જ છે. હવે, દંડમાં આ કારણતા કયા સ્વરૂપે હોય તો આ નિશ્ચય થઈ શકે? એ વિચારીએ.
દંડ એ દંડ છે, કાષ્ઠ છેદ્રવ્ય છે. (અને નિશ્ચયનય મુજબ) કુર્વકૂપવાન છે. આમાંથી કાષ્ઠ કે દ્રવ્યરૂપે એને કારણે માની શકાય નહીં, કારણ કે તો તો પછી કાષ્ઠનિર્મિત ખુરશી વગેરેને પણ કારણ માનવા પડે, કારણ કે એ પણ કાષ્ઠ કે દ્રવ્ય તો છે જ. એટલે હવે આટલું જ વિચારવાનું રહ્યું કે દંડને દંડરૂપે (દંડત્વેન) કારણ માનવું કે કુર્વકૂપરૂપે ( કુર્વદ્રુણ્વત્ત્વન) ? જો દંડરૂપે માનવામાં આવે તો, અરણ્યસ્થદંડ પણ દંડ તરીકે તો પ્રત્યક્ષ હોવાથી એમાં ઇષ્ટસાધનતાનો બોધ થઈ જવો સરળ છે. પણ જો એને કુવૈતૂપવત્ત્વન કારણ માનવાનો હોય તો આ બોધ થઈ શકશે નહીં, કારણ કે કુર્ઘદ્રુપ અતીન્દ્રિય છે. એટલે એ પ્રત્યક્ષ ન હોવાથી એનું અનુમાન કરવાનું હોય છે. ને એ અનુમાન તો કાર્ય થઈ ગયા પછી જ “આ દંડથી આ ઘટ ઉત્પન્ન થયો, તો આ દંડમાં આ ઘટનું કુર્વકૂપ હોવું જોઈએ એ રીતે થઈ શકે છે. એટલે ઘટોત્પત્તિ પૂર્વે તો દંડમાં ઘટકારણતાનો (=ઈષ્ટસાધનતાનો) નિશ્ચય અશક્ય રહેવાથી પ્રવૃત્તિ અશક્ય જ બની જશે.
