________________
૧૦૦૦
બત્રીશીના સથવારે-કલ્યાણની પગથારે હોય ત્યારે પણ એ કાંઈ કાર્ય કરવા માટે ઉપસ્થિત થયેલો હોતો નથી, માત્ર યોગાનુયોગ ઉપસ્થિત થઈ ગયેલો હોય છે. એટલે જ ભાગ્યોદય ન થાય ત્યાં સુધી, પુરુષાર્થ કરવા છતાં કાર્ય થતું નથી, માટે પુરુષાર્થ અન્યથાસિદ્ધ હોવાથી અકારણ છે. એમ જ્યારે કુર્વકૂપ સ્વરૂપ વિશેષતા પુરુષાર્થમાં હોય છે ત્યારે કર્મ અન્યથાસિદ્ધ હોવાથી અકારણ છે. ઘણીવાર આવું પણ જોવા મળતું જ હોય છે કે ભાગ્યોદય હોવા છતાં પુરુષાર્થ ન કરે ત્યાં સુધી કાર્ય થતું નથી.
આમ નિશ્ચયનયની વાત કરી. હવે વ્યવહારનય પોતાની બાજુ રજુ કરે છે.
કારણતાનો નિશ્ચય અન્વયે વ્યતિરેક દ્વારા થતો હોય છે. એ ની હાજરીમાં વ ની અવશ્ય હાજરી એ અન્વય કહેવાય છે. આ ની ગેરહાજરીમાં વ ની અવશ્ય ગેરહાજરી હોવી એ વ્યતિરેક કહેવાય છે. જેમકે દંડ હોય તો ઘટકાર્ય થાય છે આ અન્વય છે. દંડ ન હોય તો ઘટકાર્ય થતું નથી. આ વ્યતિરેક છે. આમ ઘટકાર્ય દંડના અન્વયે વ્યતિરેક ને અનુસરે છે, માટે દંડ એ કારણ છે ને ઘટ એ કાર્ય છે. હવે દરેક કાર્ય પ્રત્યે દૈવ અને પુરુષકાર.. આ બન્નેના અન્વય વ્યતિરેક મળતા જ હોય છે. પછી એકને કારણે માનવું અને અન્યને કારણ ન માનવું આ શી રીતે ઉચિત કહેવાય? એટલે દરેક કાર્યો પ્રત્યે દૈવ અને પુરુષકાર એ બન્નેને કારણ માનવા જોઈએ. આમાંના કેટલાંક કાર્યો એવા હોય છે કે જેના પ્રત્યે દૈવ મુખ્ય કારણ હોય છે ને પુરુષકાર ગૌણ કારણ બને છે. તો વળી બીજાં કેટલાંક કાર્યો એવા હોય છે કે જેના પ્રત્યે પુરુષકાર મુખ્ય કારણ હોય છે ને દૈવ ગૌણ કારણ હોય છે. પણ ગૌણતામુખ્યતાનો વિભાગ કર્યા વગર કહેવું હોય તો સામાન્ય રીતે નથી કોઈ કાર્ય દેવ વિના થતું કે નથી કોઈ કાર્ય પુરુષકાર વિના થતું. માટે સામાન્યરૂપે આ બન્ને દરેક કાર્ય પ્રત્યે કારણ હોય છે.
વળી, દૈવ કે પુરુષકાર.. જેમાં કુવૈતૂપત્વ હોય એને કારણ
