________________
બત્રીશી-૧૭, લેખાંક-૯૨
૯૯૯ કશાની અપેક્ષા રાખ્યા વિના પછીની ક્ષણે અંકુરોત્પાદ કરી જ દે છે. આ જ રીતે અન્ય કાર્યો અંગે પણ જાણવું. એટલે સર્વત્ર કુર્ઘદ્રુપ જ કારણ હોય છે.
આમ, આ કુર્વકૂપ જ જ્યારે કાર્ય કરી દે છે તો ત્યારે બીજાને કારણ માનવાનું ગૌરવ શા માટે કરવું? માટે કુર્વકૂપ સિવાયનું અન્ય કોઈ કારણ નથી. એટલે જે કાર્યનું કુર્વપ કર્મમાં છે ત્યાં પુરુષાર્થ હાજર હોય તો પણ એ કારણ નથી. અને જે કાર્યનું કુર્વિદ્રુપ પુરુષાર્થમાં છે ત્યાં કર્મ હાજર હોય તો પણ એ કારણ નથી જ.
વળી જે અર્થક્રિયાકારી હોય=વિવક્ષિત પ્રયોજનને સારી આપનાર હોય એ જ સત્ (વિદ્યમાન અર્થ તરીકે) મનાય છે. જે અર્થક્રિયાકારી ન હોય એને પણ જો સત્ માનવાનું હોય તો તો ખપુષ્પને પણ સત્ માનવું પડે. એટલે જે અર્થક્રિયાકારી નથી એ તો અસત્ જ હોય છે. કર્મજન્યકાર્ય પ્રત્યે પુરુષાર્થ અર્થક્રિયાકારી ન હોવાથી અસતું હોય છે. એમ પુરુષાર્થજન્ય કાર્ય પ્રત્યે કર્મ અર્થકારી ન હોવાથી અસત્ હોય છે.
- આમ પરસ્પર અપેક્ષા વિનાના નિરપેક્ષ એવા દેવ-પુરુષકારમાં વિશિષ્ટ રીતે વિશેષપણે તે તે વ્યક્તિમાં (કદેવમાં કે પુરુષકારમાં) વિવક્ષિત કાર્યની કારણતા હોય છે. એ સિવાયની અન્ય ચીજ ( પુરુષકાર કે દૈવ) અવર્જનીય સંનિધિવાળી હોવાથી (=જેનું સંવિધાન વર્જી=ટાળી શકાય એવું નથી. તેવી હોવાથી) કારણ ન મનાતા અન્યથાસિદ્ધ મનાય છે. જેમ વણકર પટ (=કપડું) વણી રહ્યો હોય ત્યારે ત્યાં યોગાનુયોગ ગધેડો આવી ગયો હોય તો પણ એટલામાત્રથી એને પટ પ્રત્યે કારણ મનાતો નથી, પણ અન્યથાસિદ્ધ મનાય છે. આમ અન્યથા સિદ્ધ હોવાથી પણ અન્યને કારણે માનવું મુશ્કેલ છે.
આવું કહેવામાં નિશ્ચયનયનો આશય એ છે કે કુવૈતૂપ ધરાવનાર કર્મને પુરુષાર્થની અપેક્ષા હોતી નથી. એટલે ક્યારેક પુરુષાર્થ જણાતો
