________________
૯૯૮
બત્રીશીના સથવારે-કલ્યાણની પગથારે અપેક્ષા? એને જો લાકડીની અપેક્ષા છે તો એ સૂચવે છે કે એ વ્યક્તિ સ્વયં ચાલવા માટે અસમર્થ છે. એમ પ્રસ્તુતમાં, વિવક્ષિત કાર્યને કરવા માટે જો કર્મ સમર્થ છે, તો એને પુરુષાર્થની શું અપેક્ષા ? એ સ્વયં કાર્ય કરી જ દેશે. અને જો પુરુષાર્થની અપેક્ષા છે તો એનો અર્થ એ જ થાય કે એ સ્વયં અસમર્થ છે, અર્થાત્ અકારણ છે. એ જ રીતે અન્ય જે કાર્ય પુરુષાર્થજન્ય હોય છે તે કાર્ય કરવા માટે પુરુષાર્થ જો સમર્થ છે તો એને કર્મની શી જરૂર? અને કર્મની જો એને અપેક્ષા છે તો એનો અર્થ એ થાય કે એ સ્વયં એ કાર્ય કરવા માટે સમર્થ નથી. તેથી કારણ નથી. આવી આપત્તિ ન આવે એ માટે માનવું જોઈએ કે જ્યારે કર્મ કે પુરુષાર્થ જે વિવક્ષિત કાર્યને કરે છે તે સ્વયં અન્યની અપેક્ષા રાખ્યા વિના જ કરે છે, પછી ભલે ને એ વખતે એ અન્ય હાજર પણ હોય. એટલે કે દૈવજન્ય કાર્ય પ્રત્યે દૈવ જ કારણ તરીકે માન્ય છે ને પુરુષાર્થજન્ય કાર્ય પ્રત્યે પુરુષાર્થ જ કારણ તરીકે માન્ય છે. આ પણ એટલા માટે કે સર્વત્ર કુર્ઘદ્રુપ જ કારણ હોય છે.
આશય એ છે કે તે તે વસ્તુના અનેક સ્વરૂપ હોય છે. એમાંથી જે સ્વરૂપ કાર્યને કરે છે તે કુર્વકૂપ કહેવાય છે. બીજમાંથી અંકુરોત્પાદ થાય છે. એટલે કે બીજ અંકુરાને કરે છે. કોઠારમાં રહેલા બીજમાંથી અંકુરોદ્ભવ થતો નથી. એ જણાવે છે કે એમાં કુર્ઘદ્રુપ નથી. ધરતીમાં ધરબાયેલ બીજમાં પણ પ્રથમ દ્વિતીયાદિ ક્ષણે એ સ્વરૂપ હોતું નથી, કારણ કે એ જો હોય તો બીજી-ત્રીજી ક્ષણે અંકુરોત્પાદ થઈ જ જવો જોઈએ. પણ અંકુરોત્પાદપૂર્વની ક્ષણ કે જે બીજચરમક્ષણ છે ત્યારે જ એમાં કુર્વકૂપ હોય છે. બીજ પ્રથમક્ષણ, બીજ દ્વિતીયક્ષણ વગેરે બધી બીજક્ષણો કરતાં આ બીજચરમક્ષણ વિલક્ષણ હોય છે, કારણકે એમાં જ કુર્વકૂપ હોય છે. પ્રથમાદિક્ષણ અંકુરોત્પાદ માટે સમર્થ જ નથી, કારણ કે ધરતી, પાણી, ખાતર વગેરે હોવા છતાં અંકુરોત્પાદ થતો નથી. ચરમક્ષણ-કુર્ઘદ્રુપ.. એ પોતે જ સમર્થ છે, માટે ધરતી વગેરે
