________________
બત્રીશી-૧૪, લેખાંક-૯૧
૯૯૩ પડે ત્યારે પણ બુદ્ધિ પેલા કદાગ્રહની પકડમાંથી પ્રાયઃ છૂટી શકતી નથી, અને તેથી શાસ્ત્રપાઠ સાથે ચેડાં કરવા વગેરે કંઈક ગરબડ કરાવે છે.
વળી કેટલાક મહાનુભાવો કુતર્કના આવા ધમપછાડા જોઈને.. તથા સુતર્ક અને કુતર્ક વચ્ચેનો ભેદ ન પકડી શકવાથી.. તર્કમાત્રને આડે હાથ લઈ લેતા હોય છે. તર્કમાં પડવાનું જ નહીં.. નાહક ઝગડા થાય. રાગ-દ્વેષ થાય... અરે ભાઈ! “રાગ-દ્વેષ થાય, માટે તર્કમાં પડવું નહીં આ પણ એક તર્ક જ છે ને ! તર્ક વિના કાંઈ ચાલે એમ છે ? કોના પર શ્રદ્ધા કરવી અને કોના પર ન કરવી?” એ નિર્ણય પણ તર્કના સહારે કરવામાં ન આવે તો મોટી ભ્રમણા બની રહેવાની સંભાવના રહે છે. એટલે કે શ્રદ્ધાના મૂળમાં પણ તર્ક જ છે. “તું બહુ ડાહ્યો છે...' આ વાક્ય ડહાપણને જણાવે કે ગાંડપણને? આ નિર્ણય તર્કની સહાય વિના શી રીતે શક્ય છે?
ટૂંકમાં, તત્ત્વનોસાચા-ખોટાનો વાસ્તવિક નિર્ણય કરવાના ઇચ્છુકે તર્કની સૂગ રાખવી ન જોઈએ. વ્યાસઋષિએ પણ કહ્યું છે કે
મનુ વગેરે ઋષિઓના વચનો તથા ધર્મોપદેશ.. આ બન્ને પર શાસ્ત્રને વિરોધી ન હોય એવા તર્ક દ્વારા વિચાર વિમર્શ કરવો જોઈએ. તો જ ધર્મનો યથાર્થ રહસ્યાર્થ મળી શકે છે. એટલે કે આ રીતે વિચારવિમર્શ કરનાર જ ધર્મને વાસ્તવિક રીતે જાણી શકે છે.
દૃષ્ટ એટલે પ્રત્યક્ષથી નિશ્ચિત થતી વાતો.. ઇષ્ટ એટલે અનુમાનાદિથી નિશ્ચિત થતી વાતો.. આ બેને જે વિરોધી હોય એ શાસ્ત્ર પ્રમાણભૂત જ નથી. માટે એ બેને અવિરોધી શાસ્ત્રને અનુસરવાની અહીં વાત છે. વળી વૈદક શાસ્ત્રમાં, અમુક પરિસ્થિતિમાં જેનો નિષેધ થયો હોય એનો જ અન્ય પરિસ્થિતિમાં ઉપયોગ કરવાનું પણ જણાવાતું હોય છે. એમ શાસ્ત્રવચનોનો પણ યથાર્થ વિભાગ
