________________
૯૯૨
બત્રીશીના સથવારે-કલ્યાણની પગથારે
ને સાધકને સાધનામાટે આટલી જાણકારી પણ પર્યાપ્ત બની જ શકે છે. પછી માત્ર અલ્પબોધના નામપર શાસ્ત્રને અવગણવામાં શું ડહાપણ ?
જો કે શબ્દોની ઘણી મર્યાદા હોય છે. સંદર્ભ બદલાય તો એના એ જ વાક્યનો અર્થ બદલાઈ જાય છે. બોલવાની ઢબ બદલાય (કાકુપાઠ) તો પણ અર્થ બદલાઈ જતો હોય છે. નાનાર્થક શબ્દો તો અનેક અર્થને જણાવતા હોય જ છે. આવા બધા કારણોએ શબ્દપરથી થતો સીધો શબ્દબોધ અસ્પષ્ટ હોય છે. તેથી એના પરથી અભ્રાન્ત નિશ્ચય કરવા માટે માધ્યસ્થ રાખીને તર્કપૂર્ણ વિચારણા કરવી જરૂરી બનતી હોય છે. તર્કપૂર્ણ એટલા માટે કે પ્રમાણથી યથાર્થ નિશ્ચય કરવામાં તર્ક સહાયક છે. તે પણ એટલા માટે કે એનાથી જ વાસ્તવિક ઐદંપર્યાર્થ સુધી પહોંચી શકાય છે. આ ઐદંપર્યાર્થરૂપે મળતો બોધ પ્રાયઃ સ્પષ્ટ નિર્ણયરૂપ હોય છે, કારણકે તર્ક બધી અસ્પષ્ટતાઓને દૂર કરનારો છે. અલબત્ આ વિચારણા માટે માધ્યસ્થ્ય એ પાયાની શરત છે. એ જો ન હોય તો, એટલે કે બુદ્ધિમાં કંઈપણ કદાગ્રહ રૂપે બેસી ગયું હોય તો અભ્રાન્ત અર્થનિશ્ચય સુધીની મંઝિલ પર પહોંચવા માટે તર્ક સ્વતંત્ર રહેતો નથી. કદાગ્રહી બુદ્ધિ એને પોતાના તરફ તાણ્યા જ કરે છે. એટલે કે હવે બુદ્ધિ તર્કને નથી અનુસરતી, પણ તર્ક બુદ્ધિને અનુસરે છે.
આવી પરિસ્થિતિમાં સીધા-સુતર્કથી પોતાની વાત સિદ્ધ ન થાય ત્યારે બુદ્ધિ કુતર્કો ઊભા કરે છે. આ માટે કંઈક ધમપછાડા કરે છે. જો કે કુતર્ક એ કુતર્ક જ છે. એ ક્યારેય સુતર્ક બની શકતો નથી કે વાસ્તવિકતાનો નિશ્ચય કરાવી શકતો નથી. માત્ર, કુતર્કમાં રહેલા દોષને પકડવાની ક્ષમતા જોઈએ. દરેક કુતર્કમાં આવો કોઈ ને કોઈ દોષ રહ્યો જ હોય છે. (દોષ રહ્યો છે, માટે તો કુતર્ક છે.) આ દોષ પકડાઈ જાય એટલે પછી એ કુતર્ક તૂટી પડે છે. પોતાનો કુતર્ક તૂટી
