________________
૯૯૦
બત્રીશીના સથવારે-કલ્યાણની પગથારે નિશ્ચય થઈ જાય, પછી નામમાત્રનો ઝગડો રાખવો એ યોગમાર્ગનો વિરોધી છે. પણ ધર્મવાદથી જો વિશેષનો વિચાર કરવામાં આવે તો એ કાંઈ યોગમાર્ગનો વિરોધી નથી. આશય એ છે કે ઈશ્વર, કર્મ વગેરે અતીન્દ્રિય તત્ત્વો છે. એટલે એના સ્વરૂપ વગેરેને જાણવા માટે શાસ્ત્રો પર જ મદાર રાખવો પડે છે. તે તે દર્શનના ગ્રન્થમાં સ્વસ્વ ઈઝ ઈશ્વરના સ્વરૂપનું વર્ણન મળે જ છે. માધ્યય્યપૂર્વક એની પરીક્ષા કરવાની ક્ષમતા ન હોવાથી એ કરી નથી, ને છતાં “અમુક ભગવાન્ જ વાસ્તવિક દેવ.. બાકીના અદેવ” એવો આગ્રહ રાખવો એ કદાગ્રહરૂપ જ હોય એ સ્પષ્ટ છે. એટલે અપરીક્ષાની એ અવસ્થામાં તો “બધા સમાન રીતે દેવ છે, ને બધાની ભક્તિ સમાન ફળ આપનાર છે' વગેરે માનવાથી એ કદાગ્રહ ઊભો રહી શકે જ નહીં એ સ્પષ્ટ છે.
પણ શાસ્ત્રાનુસારી તર્કથી=શાસ્ત્રમાં કહેલ પરીક્ષાની પદ્ધતિથી મધ્યસ્થપણે પરીક્ષા કરી અને પરમાર્થથી કયા દેવ અને કયા દેવ નહીં એ નિશ્ચય થઈ ગયો, પછી શ્રીઅરિહંત કે બુદ્ધ કે મુક્ત.. આવો નામમાત્રનો પ્રશ્ન રહેતો નથી. (એ જો રહે તો તો અભિનિવેશ જ છે). પણ વસ્તુસ્વરૂપનો પ્રશ્ન ઊભો થઈ ગયો છે. નામમાત્રનો ઝઘડો જરૂર યોગનો પ્રતિબંધક છે, પણ ધર્મવાદથી આ પરીક્ષા કરવી એ કાંઈ પ્રતિબંધક નથી. એ તો અધિક ભક્તિ ઉલ્લસિત કરવા દ્વારા યોગસાધનાનો પ્રબળ ઉત્તેજક છે.
આમ કાલાતીતનો મત કઈ ભૂમિકા સુધી ઉચિત છે, કઈ ભૂમિકામાં ઉચિત નથી.. એનો વાસ્તવિક નિર્ણય થાય છે. આ ઐદંપર્ય છે. એ શોધવું એ જ સાચી પંડિતાઈ છે. વળી આ ઐદંપર્ય શોધવામાં તો એ પણ નિશ્ચિત થાય છે કે ઈશ્વર અને પ્રકૃતિ.. બન્ને પરિણામી છે. તે એટલા માટે કે તમે એવું માન્યું છે કે જીવો અંગે કાળભેદે ઈશ્વર તેવો તેવો અનુગ્રહ કરે છે ને પ્રધાનતત્ત્વ તેવી તેવી
