________________
૯૮૦
-બત્રીશીના સથવારે-કલ્યાણની પગથારે અખંડ રહે છે. અર્થાત્ વિઘ્નો ઊભા રહેવા છતાં એનું વિઘ્નત્વ ખતમ થઈ જાય છે આમ વિઘ્નો સોપક્રમ હોય કે નિરુપક્રમ, ઈશ્વરના જાપથી એ યોગના પ્રતિબંધક રહી શકતા નથી. માટે પતંજલિઋષિએ કહેલી વાત આ રીતે સંગત ઠરે છે.
ઈશ્વરપ્રણિધાનથી પ્રત્યકચૈતન્યથી પ્રાપ્તિ થાય છે” આવી પતંજલિઋષિએ કહેલી વાત પણ યુક્તિસંગત છે એ હવે જોઈએ.
વિષયોના ગાઢ આકર્ષણના કારણે, એમાં જ સુખ માણુંઅનુભવ્યું હોવાના કારણે પુરુષનું ચૈતન્ય=જ્ઞાન=ચિત્તવૃત્તિઓ વિષયોમાં જ રમ્યા કરે છે. એમાં રમે એટલે રાગ-દ્વેષ થયા વગર રહે નહીં. તેથી જ્ઞાન મલિન થાય છે. ઈશ્વર એટલે શુદ્ધ આત્મા એનું- એના ગુણોનું આકર્ષણ અને પુદ્ગલના શબ્દાદિ ગુણોનું આકર્ષણ.. આ બન્ને પરસ્પર વિરોધી છે. એટલે ઈશ્વરના પ્રણિધાનથી વિષયોનું આકર્ષણ તૂટે જ. એ તૂટે એટલે જ્ઞાનનો બાહ્ય વિષયોમાં ખેંચાવારૂપ બાહ્ય વ્યાપાર છૂટે જ. એ છૂટવાથી જ્ઞાન અંદર તરફ વળે છે. અંદર તો શબ્દાદિ છે નહીં. તેથી રાગ-દ્વેષ ન થવાથી મલિનતા ન થવાના કારણે એની વિશુદ્ધિ થાય છે. આવી વિશુદ્ધિ વિસ્તરવી એ જ પ્રત્યક્રમૈતન્ય છે.
શંકા આ તો આંતરિક પ્રક્રિયા છે. એ અતીન્દ્રિય છે. એટલે ઈશ્વરપ્રણિધાનથી એ થાય છે એવો નિશ્ચય શી રીતે કરવો ?
સમાધાનઃ ઈશ્વરપ્રણિધાન કરનારના બહાર ભક્તિ-શ્રદ્ધા વગેરે અતિશયિત ચઢિયાતા થતા જોવા મળે છે જે આંતરિક વિશુદ્ધિ વિના શક્ય નથી. એટલે એને સંગત કરવા માટે આંતરિક વિશુદ્ધિ માનવી જ પડે છે.
બ્રહ્માંડ પુરાણમાં કહ્યું છે કે- પૂનોટિલ સ્તોત્ર, સ્તોત્રોટિસમો ન: નોટિસ ધ્યાને ધ્યાનોટિસમો તા: આમાં જાપનું ફળ
