________________
બત્રીશી-૧૬, લેખાંક-૯૦
૯૭૯ (૭) અવિરતિઃ બાહ્ય ઇન્દ્રિયોના વિષયોમાં ચિત્તનું આકર્ષણ એ વિષયોનો આવેશ છે. એના કારણે ચિત્ત વિષયોમાં ખેંચાયા જ કરે છે. અટકતું નથી, આ અવિરતિ છે.
(૮) ભૂગેલાભઃ પતંજલિઋષિએ સમાધિની કેટલીક ભૂમિકાઓ માનેલી છે. આરાધના કરવા છતાં આમાંની એકપણ ભૂમિકા પ્રાપ્ત ન થવી એ ભૂમ્યલાભ છે. | (૯) અનવસ્થાન : સમાધિની ભૂમિ પ્રાપ્ત થવા છતાં ચિત્ત એમાં સ્થિર ન બને એ અનવસ્થાન છે.
આ વ્યાધિ વગેરે વિપ્નો રાજસભાવના અને તામસભાવના દોષના કારણે ચિત્તની એકાગ્રતાના વિરોધી પરિણામરૂપ છે. માટે એ “વિક્ષેપ' કહેવાય છે. આશય એ છે કે એકાગ્રતા માટે ચિત્ત સત્ત્વપ્રધાન હોવું જોઈએ. આ વિક્ષેપો રજોમય-તમોમય હોય છે. એટલે એના પ્રતિબંધક બને એ સ્પષ્ટ છે. આ વિક્ષેપોના જનક કર્મો બે પ્રકારે હોય છે. સોપક્રમ અને નિરુપક્રમ. આમાં સોપક્રમ એટલે અપવર્તનીય કર્મ.. એટલે કે સ્વફળને ઉત્પન્ન કર્યા વિના પણ રવાના થઈ જવાના સ્વભાવવાળા કર્મ. આનાથી અન્ય કર્મ અનપવર્તનીય કર્મ=સ્વફળ આપ્યા વિના દૂર ન જ થાય એવા કર્મ નિરુપક્રમકર્મ કહેવાય છે.
આ વ્યાધિ વગેરે વિક્ષેપો જો સોપક્રમકર્મ જનિત હોય તો સ્વયં પણ સોપક્રમ હોય છે. ઈશ્વરના જાપથી=પ્રાણિધાનથી એના જનક કર્મો દૂર થઈ જવાથી એ સ્વયં પણ દૂર થઈ જાય છે. અર્થાત રોગ મટી જાય છે. તથા આગળ થતો નથી. વ્યાધિ વગેરે વિક્ષેપો જો નિરુપક્રમ કર્મજનિત હોય તો, પ્રભુના પ્રાણિધાનથી પણ એ કર્મ દૂર થતું ન હોવાથી એનાથી જન્ય વ્યાધિ વગેરે દૂર થતા નથી. તેમ છતાં ચિત્તની એકાગ્રતાને ખતમ કરવાની એમની જે શક્તિ હતી તે ખતમ થઈ જાય છે. એટલે ચિત્તથી એકાગ્રતા જળવાઈ રહેવાથી યોગ
