________________
પાતંજલ વિદ્વાનોએ માનેલી માન્યતા આત્માને પરિણામી નિત્ય માનવામાં જ સંગત ઠરે છે. એ વાત ગયા લેખમાં જોયેલી. આવી જ અન્ય
એક વાત હવે જોઈએ. પ્રકૃતિ અને પુરુષના સંયોગથી પુરુષનો સંસાર છે અને વિયોગથી પુરુષનો મોક્ષ થાય છે. આવું પાતંજલવિદ્વાનોએ માનેલું
લેખાંક
e GO
છે.
જૈન : આ સંયોગ-વિયોગ તાત્વિક છે કે અતાત્ત્વિક (માત્ર કાલ્પનિક) ? જો અતાત્ત્વિક માનશો તો ઈશ્વરેચ્છાને કારણે માની શકાશે નહીં, કારણ કે કાલ્પનિક વસ્તુનું કોઈ વાસ્તવિક કારણ હોતું નથી, જેમકે આકાશકુસુમનું, જો તાત્ત્વિક માનશો તો આત્મા પરિણામી હોવો સિદ્ધ થઈ જ જશે. તે આ રીતે સંયોગ એક વસ્તુનો હોતો નથી, એનો હોય છે. અર્થાત્ એ બે વસ્તુમાં રહે છે. એટલે આત્મામાં સંયોગ (=સંયુક્તત્વ) માનવું પડશે. વળી વિયોગ પણ એકનો ન હોય, બેનો હોય. એટલે કે એ પણ દ્વિષ્ઠ હોય છે. તેથી આત્મામાં સંયુક્તત્વ માનવું પડશે. આમ પ્રથમ (સંસારી) અવસ્થામાં આત્મામાં પ્રકૃતિસંયુક્તત્વ હતું અને પછી મોક્ષની અવસ્થામાં એમાં પ્રકૃતિવિયુક્તત્વ આવશે. આ બન્ને તાત્ત્વિક છે. પછી આત્મા કૂટસ્થનિત્ય શી રીતે રહેશે?
વળી, પાતંજલ વિદ્વાનો માને છે કે ઈશ્વર જગતનું સર્જન કરે છે. આના પર વિચાર કરીએ..
જેનઃ ઈશ્વર જગતનું સર્જન શા માટે કયા પ્રયોજનથી) કરે છે? જો “કોઈ જ પ્રયોજન નથી એમ કહેશો તો એ એની બાળક્રીડા થશે. જે એને શોભતી નથી. કારણકે બાળક જ જેનું કશું પ્રયોજન
