________________
બત્રીશી-૧૪, લેખાંક-૮૯
થાય છે. આ ઈશાનુગ્રહ છે (આની સામે આપણે કહીએ છીએ,)
જૈન ઃ જેના પર અનુગ્રહ કરવો છે એ અનુગ્રાહ્ય કહેવાય. આવા અનુગ્રાહ્યજીવમાં જો અનુગ્રહઝીલવાનીયોગ્યતાન હોય (કે યોગપ્રાપ્તિની યોગ્યતા ન હોય ) તો ઈશ્વર શું કરી શકે ? શું ઈશ્વર પરમાણુને આત્મા બનાવી શકે ? ‘ના’. ‘કેમ?’.
૯૭૫
પાતંજલ ઃ કારણ કે પરમાણુમાં આત્મા બનવાની યોગ્યતા નથી. જૈન : બસ ! પ્રસ્તુતમાં પણ આવું જ માનવું જોઈએ. પાતંજલ : અમે ઈશ્વરમાં અનુગ્રાહકસ્વભાવ અને આત્મામાં અનુગ્રાહ્ય સ્વભાવ માનીશું, પછી તો વાંધો નથી ને !
જૈનઃ તો પછી ઈશ્વરને અને આત્માને. . બન્નેને પરિણામી માનવા પડશે, જે તમારે માટે સિદ્ધાન્તથી વિરુદ્ધ છે. આશય એ છે કે ઈશ્વર એકસાથે બધા જીવો ૫૨ તો અનુગ્રહ કરતો નથી. અમુક જીવપર અમુકકાળે અમુક માત્રામાં યોગાત્મક ફળપ્રદાનનો અનુગ્રહ કરે છે. પછી કાળાન્તરે એના કરતાં અધિક યોગનો પ્રાપક બને છે. વળી ઉત્તરકાળમાં અધિકતર યોગનો પ્રાપક બને છે... ને એમ છેવટે મોક્ષપ્રાપક બને છે. આમ કાળભેદે અનુગ્રાહકતાભેદ માનવો પડેછે. એ જ રીતે જીવભેદે અને ફળભેદે પણ એ ભેદ માનવો પડે છે. અને તો પછી ઈશ્વરને પરિણામી માનવો પડશે, કારણકે જુદા જુદા સ્વભાવરૂપ જુદા જુદા પરિણામો જો એ પરિણામી ન હોય તો સંભવતા નથી. એ જ રીતે અનુગ્રાહ્ય એવા પુરુષનો પણ કાળભેદે અને ફળભેદે અનુગ્રાહ્યતાભેદરૂપ પરિણામભેદ માનવો જરૂરી બનવાથી એને પણ પરિણામી માનવો જ પડશે.
વળી પાતંજલવિદ્વાનોની બીજી પણ એક માન્યતા એવી છે જે આત્માને ફૂટસ્થનિત્ય નહીં, પણ પરિણામીનિત્ય માનવાથી જ સંગત થઈ શકે છે. આ વાત આગળના લેખમાં જોઈશું.
