________________
૯૬૮
બત્રીશીના સથવારે-કલ્યાણની પગથારે
એ પણ સાવ પ્રથમ હોય છે એવું નહીં સમજવાનું, પણ એના કરતાં પણ પૂર્વે જ્યારે ભૂંડનો ભવ હતો ત્યારે કરેલી વિષ્ઠાભક્ષણ પ્રવૃત્તિથી પડેલા સંસ્કારજન્ય જ હતી. વળી આ સંસ્કાર જનક એ પ્રવૃત્તિ પણ સૌપ્રથમ હતી એમ નહીં, એ પણ એના કરતાં પણ પૂર્વે કરેલી એવી પ્રવૃત્તિથી જન્ય સંસ્કારથી જન્ય જ હતી. આમ આ વાસનાઓ (સંસ્કારો) અનાદિથી હોય છે. ‘આ મારા સુખનું સાધન છે (આનાથી મને સુખ મળશે)... મને આનો ક્યારેય વિયોગ ન થાઓ' આવો મોહાત્મક અધ્યવસાય એ વાસનાઓનું બીજ છે. એ અધ્યવસાય અનાદિકાલીન હોવાથી વાસનાઓ પણ અનાદિકાલીન હોય છે.
જે જે વસ્તુ સુખનું સાધન બની શકે એ બધી વસ્તુઓની આવી વાસના હોય છે. પણ તે તે ભવમાં જેનો ઉપભોગ શક્ય હોય, જે સુખજનક હોય એની વાસના જ સતેજ થાય છે, બાકીની દબાયેલી રહે છે. ત્યારબાદ અન્ય જન્મ મળે તો એ વાસના દબાઈ જાય છે, અને આ નવા જન્મયોગ્ય વાસના સતેજ થઈ જાય છે. સેંકડોભવના આંતરે ફરીથી એ જ જાતિ મળે તો ફરીથી એ વાસના જાગૃત થાય છે. અને સ્વાનુરૂપ સ્મૃતિ પેદા કરે છે.
આમ સારી.. નરસી પ્રવૃત્તિરૂપ કર્મની એક વાસના કહી. હવે એની પુણ્ય-પાપાત્મક બીજી વાસના વિચારીએ. પાતંજલવિદ્વાનોના મતે, આત્મા પુષ્કરપલાશવન્નિર્લેપ મનાયેલો છે. (આપણે મોક્ષમાં એવો માન્યો છે.) આપણે સંસારી જીવને તો રાગ-દ્વેષ-કર્માદિથી લેપાવાવાળો માન્યો છે. તેઓ આ બધી બાબતો ચિત્તમાં માને છે, આત્મામાં નહીં. તેમ છતાં જેમ સુભટના જય-પરાજય સ્વામીના કહેવાય છે, એમ ચિત્તમાં રહેતા પુણ્ય-પાપનો ઉલ્લેખ આત્માના હોવારૂપે થાય છે. ચિત્તભૂમિમાં તે-તે પુણ્યપાપ અનાદિકાળથી યોગ્યતારૂપે રહેલા હોય છે, અને પછી જીવ જેવા શુક્લાદિકર્મ કરે છે એ મુજબ પુણ્યાદિ પરિણામ મુખ્ય થાય છે, તદન્ય ગૌણ બને
