________________
૬૮૬
બત્રીશીના સથવારે-કલ્યાણની પગથારે વૈરાગ્યની હાજરીમાં ગુરુઉપદેશથી કે આગમવચનથી પુરુષને પિછાણવાનું બને છે. આ પિછાણનો = બુદ્ધિથી ભિન્ન પોતાના શુદ્ધ સ્વરૂપને જોવાનો વારંવાર અભ્યાસ કરવાથી ધર્મમેઘ નામનું ધ્યાન લાવે છે. આ ધર્મમેઘ ધ્યાન ચિત્તમાંથી તામસ અને રાજસ મલને સંપૂર્ણતયા નષ્ટ કરી દે છે. એટલે ચિત્ત માત્ર સત્ત્વશેષ રહે છે જેના કારણે ચિત્ત અતિપ્રસન્ન બની રહે છે. આવી બધી પાતંજલ વિદ્વાનોએ માનેલી પ્રક્રિયા છે.
આપણે પ્રસ્તુતમાં આવીએ. પરવૈરાગ્ય એ ગુણવૈતૃષ્ણરૂપ છે. આમાં ગુણ એટલે પ્રકૃતિના સત્ત્વ-રજ-તમસ ગુણો એવો પણ અર્થ થાય છે. ગુણ એટલે “પ્રકૃતિથી બુદ્ધિથી પોતે ભિન્ન છે' એવી વિવેકખ્યાતિ એવો પણ અર્થ જોવા મળે છે. અર્થાત્ (અત્યાર સુધી વિવેકખ્યાતિ ઉપાદેય લાગતી હતી- સાધ્ય લાગતી હતી. હવે એના પ્રત્યે પણ ઉપેક્ષાનો ભાવ આવી ગયો છે એવી ભૂમિકા આ વૈરાગ્યમાં સિદ્ધ થયેલી હોય છે. આના પરથી એવો અર્થ પણ કરી શકાય કે ક્ષાયોપથમિક ગુણો પ્રત્યે પહેલાં જે આદરભાવ હતો – ગૌરવાસ્પદતા ભાસતી હતી-પરમ આદેયતા ભાસતી હતી.. તે હવે, આત્માનું શુદ્ધસ્વરૂપ(Fક્ષાયિક સ્વરૂપ)નજર સામે રમવા માંડતા રહેતા નથી. હવે આ ક્ષાયોપથમિક ગુણો પણ તુચ્છ ભાસે છે. કારણ કે શુદ્ધ ગુણો આગળ એ કોઈ વિસાતમાં નથી. એટલે એ ગુણો પ્રત્યે ઉપેક્ષાભાવ કેળવાય છે જે આ પરવૈરાગ્ય છે. આ ઉપેક્ષાભાવ એટલે એ ગુણો પ્રત્યે બેકાળજી બની જવું એવો અર્થ નથી, પણ હવે નજર જે ક્ષાયિક ગુણો તરફ ગયેલી છે, એની અપેક્ષાએ પ્રાપ્ત આ ગુણો ગૌણ લાગે છે.
આમ, અપરવૈરાગ્યથી જીવ વિષયપ્રવૃત્તિમાં ઉદાસીન બને છે ને પરવૈરાગ્યથી જીવ પ્રકૃતિના- બુદ્ધિના અન્ય કાર્યોમાં પણ ઉદાસીન બની જાય છે, કારણ કે હવે પ્રકૃતિ પોતાનાથી ભિન્ન હોવી પ્રતીત થઈ ગઈ છે ને એના, અન્ય અયોગીજીવો માટે આકર્ષક
