________________
બત્રીશી-૧૧, લેખાંક-૬૪
૬૮૭
કહેવાતા ગુણો પણ હવે તુચ્છ ભાસવા લાગ્યા છે. આ બંને રીતે ચિત્તવૃત્તિઓનો તો નિરોધ જ થાય છે. એટલે બંને વૈરાગ્ય યોગને સંપન્ન કરવામાં ઉપકારી બને છે.
તથા, ચિત્તવૃત્તિઓનો નિરોધ કરવાનો અભ્યાસ = વારંવાર પ્રયત્ન, અત્યંત બળવાન સ્થિતિને પેદા કરે છે. જેથી હિલોળા લેતા સુખના સાગર જેવા શાંતરસનું પ્રકૃષ્ટદર્શન થાય છે. આ દર્શનના પ્રભાવે મન શાંતરસપ્રવાહમાં અત્યંત મગ્ન થઈ જાય છે ને તેથી એ બીજે ક્યાંય ભટકતું નથી. આમ ચિત્તવૃત્તિનિરોધમાં અભ્યાસ પણ ઉપકારી નીવડે છે.
1
ટૂંકમાં, પાતંજલયોગદર્શનની માન્યતા આવી મળી – પુરુષ પુષ્કર પલાશવત્ નિર્લેપ છે. પ્રકૃતિમાંથી બુદ્ધિનું= ચિત્તનું નિર્માણ થયેલ છે.. આ ચિત્તની પ્રમાણ વગેરે પાંચ વૃત્તિઓ છે. એ વૃત્તિઓનો બહિતિ અને અન્તઃસ્થિતિ.. આ બે પ્રકારનો નિરોધ એ યોગ છે. આ યોગના બે સાધન છે અભ્યાસ અને વૈરાગ્ય. યોગનો પ્રયત્ન દીર્ઘકાલીન, નિરન્તર અને આદરપૂર્વકનો હોવો જોઈએ. વૈરાગ્યના બે પ્રકાર છે અપર વૈરાગ્ય (વશીકાર) અને પરવૈરાગ્ય (ગુણવૈતૃણ્ય). આ અભ્યાસ અને બંને પ્રકારનો વૈરાગ્ય યોગનિરોધમાં ઉપકારક ઠરે છે.
-
આમ શ્રી પતંજલિઋષિએ દર્શાવેલ યોગની કંઇક સમજણ આપણે વિસ્તારથી વિચારી. આ વિચારણાને સ્પષ્ટ કરવા થોડો વિસ્તાર કર્યો છે. એમાં અનેક સ્થળે જીવ શબ્દનો પ્રયોગ કર્યો છે. એ પ્રયોગ આપણા જૈનદર્શનની અપેક્ષાએ સમજવો, પાતંજલયોગદર્શનની અપેક્ષાએ નહીં. એટલે કે પાતંજલયોગદર્શનની અપેક્ષાએ તો એને બુદ્ધિ કે ચિત્ત જ સમજવો, કારણકે જીવનું જે અશુદ્ધસ્વરૂપ છે એ જ પાતંજલ વિદ્વાનોને ચિત્ત તરીકે અભિપ્રેત છે એ વાત આપણે આગળ જોઈશું... એટલે જ પ્રકૃતિથી પુરુષને ભિન્ન જોવો.. એમાં પુરુષનું શુદ્ધ અલૌકિક સ્વરૂપ જોવું.. વિષયોની
